poeta, -e (s.m.)

1. poeta (Castiglioni-Mariotti).
De vulg. I vi 3 Et quamvis ad voluptatem nostram sive nostre sensualitatis quietem in terris amenior locus quam Florentia non existat, revolventes et poetarum et aliorum scriptorum volumina quibus mundus universaliter et membratim describitur, in nobis situationes varias mundi locorum et eorum habitudinem ad utrunque polum et circulum equatorem, multas esse perpendimus censemus et magis nobiles et magis delitiosas et regiones et urbes quam Tusciam et Florentiam, unde sumus oriundus et civis, et plerasque nationes et gentes delectabiliori atque utiliori sermone uti quam Latinos.
De vulg. II iv 2 Revisentes igitur ea que dicta sunt, recolimus nos eos qui vulgariter versificantur plerunque vocasse poetas: quod procul dubio rationabiliter eructare presumpsimus, quia prorsus poete sunt, si poesim recte consideremus: que nichil aliud est quam fictio rethorica poita.
De vulg. II iv 2 Revisentes igitur ea que dicta sunt, recolimus nos eos qui vulgariter versificantur plerunque vocasse poetas: quod procul dubio rationabiliter eructare presumpsimus, quia prorsus poete sunt, si poesim recte consideremus: que nichil aliud est quam fictio rethorica poita.
De vulg. II iv 3 Differunt tamen a magnis poetis, hoc est regularibus, quia magni sermone et arte regulari poetati sunt, hii vero casu, ut dictum est. Idcirco accidit ut, quantum illos proximius imitemur, tantum rectius poetemur. Unde nos doctrine operi intendentes doctrinatas eorum poetrias emulari oportet.
De vulg. II iv 10 Et hii sunt quos Poeta Eneidorum sexto Dei dilectos et ab ardente virtute sublimatos ad ethera filios vocat, quanquam figurate loquatur.
De vulg. II vi 7 Et fortassis utilissimum foret ad illam habituandam regulatos vidisse poetas, Virgilium videlicet, Ovidium Metamorfoseos, Statium atque Lucanum, nec non alios qui nisi sunt altissimas prosas, ut Titum Livium, Plinium, Frontinum, Paulum Orosium et multos alios quos amica sollicitudo nos visitare invitat.
De vulg. II vii 3 Intuearis ergo, lector, actente quantum ad exaceranda egregia verba te cribrare oportet: nam si vulgare illustre consideres, quo tragici debent uti poete vulgares, ut superius dictum est, quos informare intendimus, sola vocabula nobilissima in cribro tuo residere curabis.
De vulg. II xi 12 Nec pretermictendum est quod nos e contrario regulatis poetis pedes accipimus, quia illi carmen ex pedibus, nos vero ex carminibus pedem constare dicimus, ut satis evidenter apparet.
Ep. XIII 45 Est etiam prenotandum quod prenuntiatio ista, que comuniter exordium dici potest, aliter fit a poetis, aliter fit a rethoribus.
Ep. XIII 46 Rethores enim concessere prelibare dicenda ut animum comparent auditoris; sed poete non solum hoc faciunt, quin ymo post hec invocationem quandam emittunt.
Mon. I xvi 2 Et quod tunc humanum genus fuerit felix in pacis universalis tranquillitate hoc ystoriographi omnes, hoc poete illustres, hoc etiam scriba mansuetudinis Cristi testari dignatus est; et denique Paulus «plenitudinem temporis» statum illum felicissimum appellavit. Vere tempus et temporalia queque plena fuerunt, quia nullum nostre felicitatis ministerium ministro vacavit.
Mon. II iii 6 Subassumptam vero testimonia veterum persuadent; nam divinus poeta noster Virgilius per totam Eneydem gloriosissimum regem Eneam patrem romani populi fuisse testatur in memoriam sempiternam; quod Titus Livius, gestorum romanorum scriba egregius, in prima parte sui voluminis, que a capta Troya summit exordium, contestatur.
Mon. II iii 8 Quantum ergo ad propriam eius nobilitatem audiendus est Poeta noster introducens in primo Ilioneum orantem sic: Rex erat Eneas nobis, quo iustior alter nec pietate fuit nec bello maior et armis.
Mon. II iii 10 Nam Asya propinquioribus avis, ut Assaraco et aliis qui Frigiam regnaverunt, Asye regionem; unde Poeta noster in tertio: Postquam res Asye evertere gentem inmeritam visum superis.
Mon. II iii 11 Europa vero avo antiquissimo, scilicet Dardano: Affrica quoque avia vetustissima, Electra scilicet, nata magni nominis regis Athlantis; ut de ambobus testimonium reddit Poeta noster in octavo, ubi Eneas ad Evandrum sic ait: Dardanus yliace primus pater urbis et auctor, Electra, ut Grai perhibent, Athlantide cretus, advehitur Teucros: Electram maximus Athlas edidit, ethereos humero qui sustinet orbes.
Mon. II iii 14 Et quod fuerit coniunx testimonium perhibet noster Poeta in tertio, ubi Andromache de Ascanio filio Eneam genitorem interrogat sic: Quid puer Ascanius et vescitur aura, quem tibi iam Troya peperit fumante Creusa?
Mon. II iii 16 Tertia Lavinia fuit, Albanorum mater, regis Latini filia pariter et heres, si verum est testimonium nostri Poete in ultimo, ubi Turnum victum introducit orantem suppliciter ad Eneam sic: Vicisti, et victum tendere palmas Ausonii videre: tua est Lavinia coniunx. Que ultima uxor de Ytalia fuit, Europe regione nobilissima.
Mon. II iv 8 Cuius rei memor fuit Poeta noster cum clipeum Enee describeret in octavo; canit enim sic: In summo custos Tarpeie Manlius arcis stabat pro templo, et Capitolia celsa tenebat, recens horrebat regia culmo. Atque hic auratis volitans argenteus anser porticibus Gallos in limine adesse canebat.
Mon. II v 11 Huius etiam memoriam confirmavit Poeta noster in sexto cum caneret: potentem Fabritium.
Mon. II v 12 Et hunc magnanimum Poeta commendat in sexto cum dicit: referentem signa Camillum.
Mon. II v 13 Nonne filios an non omnes alios postponendos patrie libertati Brutus ille primus edocuit, quem Livius dicit, consulem existentem, proprios filios cum hostibus conspirantes morti dedisse? Cuius gloria renovatur in sexto Poete nostri de ipso canentis: pater nova bella moventes ad penam pulcra pro libertate vocavit.
Mon. II vi 9 Quod etiam Poeta noster valde subtiliter in sexto tetigit, introducens Anchisem premonentem Eneam Romanorum patrem sic: Excudent alii spirantia mollius era, credo equidem; vivos ducent de marmore vultus, orabunt causas melius, meatus describent radio, et surgentia sidera dicent: tu regere imperio populos, Romane, memento. Hee tibi erunt artes, imponere morem, parcere subiectis et debellare superbos.
Mon. II vii 11 Similiter et latere non debet quoniam in hiis duobus decertandi generibus ita se habet res, ut in altero sine iniuria decertantes impedire se possint, puta duelliones, in altero vero non; non enim athlete impedimento in alterutrum uti debent, quamvis Poeta noster aliter sensisse videtur in quinto, cum fecit remunerari Eurialum.
Mon. II viii 11 Sed quod Roma palmam tanti bravii sit adepta, multis comprobatur testimoniis. Ait enim Poeta noster in primo: Certe hinc Romanos olim volventibus annis hinc fore ductores, revocato a sanguine Teucri, qui mare, qui terras omni ditione tenerent.
Mon. II ix 14 In quo quidem agone tanta victoris Enee clementia fuit, ut nisi balteus, quem Turnus Pallanti a se occiso detraxerat, patuisset, victo victor simul vitam condonasset et; pacem, ut ultima carmina nostri Poete testantur.

De vulg. 8
Ep. 2
Mon. 15

poeta, De vulg. II iv 10; Mon. II iii 6; II iii 8; II iii 10; II iii 11; II iii 14; II iii 16; II iv 8; II v 11; II v 12; II v 13; II vi 9; II vii 11; II viii 11
poetarum, De vulg. I vi 3
poetas, De vulg. II iv 2; II vi 7
poete, De vulg. II iv 2; II vii 3; Ep. XIII 46; Mon. I xvi 2; II iii 16; II v 13; II ix 14
poetis, De vulg. II iv 3; II xi 8; Ep. XIII 45

magnus poeta: De vulg. II iv 3
poeta vulgaris: De vulg. II vii 3
regularis poeta: De vulg. II iv 3
regulatus poeta: De vulg. II vi 7

La rarità, in mediolatino, della terminologia legata alla poesia e al ruolo del poeta (es. poesis, poema, poeticus, poeta) è dovuta al fatto che «la poesia non era riconosciuta come arte a sé stante» rispetto alla retorica (Curtius, Letteratura, p. 173). Si potrebbe dire che il trattato dantesco agisca, anche a livello terminologico, per sopperire a questa mancanza operando, nel contempo, una ridefinizione. Infatti, mentre tutta la tradizione mediev. riferisce il termine ai poeti latini, cioè coloro che hanno composto versi in gramatica (vd. in VDL), il De vulgari eloquentia, riprendendo il concetto già espresso in Vita nova 16 (XXV), dove ai «litterati poete» si affiancano i «volgari poete», estende il canone anche a chi versifica in volgare illustre sulla base di una definizione del fare poesia strettamente fabbrile e tecnica, a prescindere dalla lingua, grammaticale o volgare (cfr. poesis e poyo in VDL).

Si registra un’occorrenza nell’epistola metrica inviata a D. da Giovanni del Virgilio (Eg. I 45): «Ni canis hec alios a te pendendo poeta». Tuttavia D., nelle Egloge, preferisce il termine vates alla luce di una nuova concezione della poesia e di contingenze storiche come la laurea poetica di Albertino Mussato (vd. vates in VDL). Il valore attivo e militante del nome di poeta nel De Vulg. si vede dalla ricorrenza del v. poetari, altrimenti desueto, e dall’equivalenza tra chi è soggetto del v. poetari e chi ha il diritto di chiamarsi poeta (vd. poetor in VDL).

Quanto alla locuzione regulati poete, secondo Paratore, Il latino, p. 139 «in regulati già si può scorgere un riflesso dell’idea della regola grammaticale su cui l’eloquio latino è fondato», cfr. regularis e gramatica in VDL e vd. Tavoni, Qualche idea, pp. 295-334.

Nei commentatori il sost. è usato per designare in primo luogo Virgilio e gli altri poeti classici, come da tradizione, ma è anche riferito a D. stesso (vd. campo Corrispondenze).

 

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
poeta, vd. ED. (A. Lanci).
Latino classico e tardoantico:

ampiamente att. (vd. OLD s.v. poeta 1) e cfr. ad es. Enn. Sat., v. 6, p. 205 Enni poeta salue, qui mortalibus / uersus propinas flammeos medullitus (LLT-A); Cic. Orat. I 212 Atque ut iam ad leviora artium studia veniam, si musicus, si grammaticus, si poeta quaeratur, possim similiter explicare quid eorum quisque profiteatur et quo non amplius ab quoque sit postulandum (LLT-A); Quint. Inst. X i 89 Cornelius autem Severus, etiam <si> sit versificator quam poeta melior, si tamen ut est dictum ad exemplar primi libri bellum Siculum perscripsisset, vindicaret sibi iure secundum locum (LLT-A); Gell. IV xi 2 Ex hac opinione Callimachus poeta scripsit (LLT-A).

Latino medievale:

voce rara in mediolatino (cfr. Curtius, Letteratura, p 173) e vd. ad es. Bene da Firenze, Candelabrum VII, pp. 211-212 Nec poete soli ordine artificiali utuntur, immo etiam oratores (ALIM); Salimbene de Adam, Cronica, p. 196 dixit quidam poeta, et usquequaque non dixit verum, quia multas immunditias docuit (ALIM).

Lessicografi medievali:

Isid. Orig. VIII vii 1: Poetae unde sint dicti, sic ait Tranquillus: "Cum primum homines exuta feritate rationem uitae habere coepissent, se que ac deos suos nosse, cultum modicum ac sermonem necessarium commenti sibi, utriusque magnificentiam ad religionem deorum suorum excogitaverunt (Mirabile).
Papias (s.v. poeta): poeta latine vates unde scripta eorum olim vaticina dicebantur, quod (...) in scribendo commoverent. Poetae officiunt? Ut Lactantio placet est quae vere gesta sunt in alienas species obliquis figurationibus cum decore aliquo conversa traducere. Poetarum tria sunt genera, unum in quo poeta loquit quod enarrationum? dicitur. Aliud di dramaticon in quo poeta nunquam loquitur: ut in comoediis. Graece poeta dicitur fictor a poioo graeco: quod est facere fingere quasi finigere quasi fictor carminis (Mirabile).
Uguccione, P 100, 2 (s.v. poyo): unde hic poeta -e, idest fìctor, et proprie carminis, alta verba loquens (DaMa).
Balbi (s.v. poeta) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:

Guido da Pisa ad Inf., Nota: Ista manus est noster novus poeta Dantes, qui scripsit, idest composuit, istam altissimam et subtilissimam Comediam (DDP).

Autore: Giulia Pedonese.
Data redazione: 21.02.2020.
Data ultima revisione: 20.06.2021.