recalcitro, -avi, -are (v.)

1. opporsi (Conte).
Ep. V 14 Preoccupetis faciem eius in confessione subiectionis, et in psalterio penitentie iubiletis, considerantes quia «potestati resistens Dei ordinationi resistit»; et qui divine ordinationi repugnat, voluntati omnipotentie coequali recalcitrat; et «durum est contra stimulum calcitrare».
Ep. 1

recalcitrat, Ep. V 14

-

Hapax nel lat. dantesco, att. solo in Ep. V 14, composto di re + calcitro. Il v. propriamente vale 'scalciare indietro' in rif. agli animali («recalcitro: calce repercutere vel retro pedem iacere, sicut faciunt equi qui percutiunt transeuntes iuxta se», Firminus Verris s.v. recalcitro), ma nel lat. cristiano si sviluppa anche con il signif. fig. di 'essere recalcitranti, opporsi, resistere, ribellarsi', per designare l'azione di coloro che si ribellano a un'autorità (vd. Corrispondenze). Con questo signif. il v. ricorre in Ep. V 14 in rif. a coloro che, non accogliendo il legittimo imperatore, si oppongono al volere divino. Il quadrisillabo proparossitono recalcitrat è il secondo elemento di una clausola di tardus (polisillabo parossitono + quadrisillabo proparossitono: coequàli recàlcitrat) che D. non avrebbe ottenuto con il v. semplice calcitro, che ricorre in chiusura del par. 14 di Ep. V con lo stesso signif. fig. di 'opporsi' nella citazione biblica di At. 26, 14 («contra stimulum calcitrare»). D. utilizza il v. calcitro anche in Ep. XI 13 (vd. calcitro in VDL).

Nel volg. dantesco è att. il v. recalcitrare con il signif. di 'opporsi', 'fare opposizione' nelle parole del Messo celeste ai diavoli della città di Dite in Inf. IX 94, per cui vd. recalcitrare ED.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
recalcitrare, vd. ED (L. Onder).
Latino classico e tardoantico:

ampiamente att. con il signif. proprio di 'scalciare', spesso in rif. ad animali, ma anche con il valore fig. di 'opporsi', vd. OLD s.v. recalcitro. Per questa seconda accezione vd. ad es. Dt. 32, 15 Incrassatus est dilectus et recalcitravit [scil. Iacob]; incrassatus, impinguatus, dilatatus dereliquit Deum factorem suum et recessit a Deo salutari suo (Bibliotheca Augustana). 

Latino medievale:

ampiamente att. ( cfr. DMBLS s.v. recalcitrare 2 per il signif. fig. di 'opporsi'), vd. ad es. Bernardo di Clairvaux, Serm. super Cant., LXXXI 10, Nam mea voluntas ipsa est lex in membris meis, legi divinae recalcitrans (CC); Pier della VignaEpist., 2.20, 8, Quibus omnibus preter spem omnium et contra vota multorum expeditis celeriter et ad votum cum divina provisio impedimenta substulerit, longis et callidiis studiis nostrorum processuum cursui preparata iam liberi reddimur et resumpta victoria fortiores ad nostrorum rebellium omnium, quantumcumque recalcitrent, fine laudabili reliquias conterendas (ALIM); Pier della VignaEpist., 2.55, 4, Hoc itaque deberent recognoscere proditores, quorum oculos diabolus excecavit, in tantum ut magis in tenebris quam in luce, et potius in timore mortis quam in securitate vitae, desiderent et eligerint ambulare; qui post Deum per vos de carceribus educti, de exilio revocati, immo de faucibus mortis erepti, civitatibus et familiis restituiti fuerunt, et dum bonis omnibus habundarent, omnium beneficiorum vestrorum obliti, sine iusta causa recalcitraverunt dilecti, et in vos, patrem et dominum ac redemptorem eorum, nequiter coniurantes, civitatem vestram laudabilem subverterunt nonis Septembris (ALIM); Bonaventura, Comm. in I Sent., d. 48, a. 2, q. 2, conclusio, Et iterum, quomodo non recalcitrat voluntas nostra voluntati divinae, quando Deus vult aliquid, et nos omnino volumus contrarium? (LLT); Tommaso d’Aquino, In I Sent., d. 48, q. 1, a. 4, Tum ex parte cognitionis, quia non plene voluntatem divinam cognoscit: tum ex parte affectionis, quia retardatur ex motibus inferioribus: unde in talibus sufficit non recalcitrare divinae ordinationi, nec oportet gaudium experiri de hoc quod secundum voluntatem fit, sicut etiam dicit philosophus, quod sufficit fortem non tristari in periculis mortis, quamvis non gaudeat, sicut est in actibus aliarum virtutum; et haec est conformitas viae (LLT).

Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 13.11.2022.