calcitro, -avi, -atum, -are (v.)

1. ricalcitrare (Conte), opporsi.
Ep. XI 13 Nec Oze presumptio quam obiectandam quis crederet, quasi temere prorumpentem me inficit sui tabe reatus; quia ille ad arcam, ego ad boves calcitrantes et per abvia distrahentes attendo.
Ep. 1

calcitrantes, Ep. XI 13

-

Hapax nel lat. dantesco, ma v. ampiamente att. sia con il signif. proprio di ‘tirar calci’ in rif. agli animali, sia con valore fig. di ‘essere ricalcitrante’, ‘ribellarsi’ (vd. ThLL s.v. 2. calcitro). L'espressione «boves calcitrantes» di Ep. XI 13 è un calco di «calcitrabant boves» di 2 Sam. 6, 6-7 (vd. Corrispondenze). D. utilizza il v. in rif. ai buoi recalcitranti (così gli editori traducono concordemente il participio presente), ossia i cardinali, che trascinano il carro della Chiesa fuori strada (vd. anche le voci abviusexorbitatio, exorbito, orbita in VDL). Il v. ricorre anche in Ep. V 14 in una citazione esplicita da At 26, 14, passo biblico che ricorre con frequenza nella prosa epistolare mediev. (vd. Corrispondenze): «Preoccupetis faciem eius in confessione subiectionis, et in psalterio penitentie iubiletis, considerantes quia "potestati resistens Dei ordinationi resistit"; et qui divine ordinationi repugnat, voluntati omnipotentie coequali recalcitrat; et "durum est contra stimulum calcitrare"». In Ep. V 14 D. utilizza anche il composto recalcitro con il signif. di 'opporsi, recalcitrare', per cui vd. recalcitro in VDL. 

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. con il primo signif. di 'tirar calci', ma ricorre anche con il valore fig. di 'opporsi, resistere' (cfr. ThLL s.v. 2. calcitro). In relazione all'uso dantesco, cfr. At 26, 14 omnesque nos cum decidissemus in terram, audivi vocem loquentem mihi hebraica lingua: "Saule, Saule, quid me persequeris? Durum est tibi contra stimulum calcitrare" (Bibliotheca Augustana); 2 Sam 6, 6-7 Postquam autem venerunt ad aream Nachon, extendit manum Oza ad arcam Dei et tenuit eam quoniam calcitrabant boves, et declinaverunt eam. Iratusque est indignatione Dominus contra Ozam et percussit eum super temeritate qui mortuus est ibi iuxta arcam Dei (Bibliotheca Augustana).
Latino medievale:

ampiamente att. con gli stessi signif., cfr. MLW e Du Cange s.v. calcitrare e Blaise Mediev. s.v. calcitro; in ambito epistolare vd. ad es. Pier Damiani, Epist., ep. 113, p. 290, Illic aculeus ille bobus infligitur, de quo superbienti adhuc Saulo dictum est: Durum est tibi contra stimulum calcitrare. Ille siquidem tanquam superbus ac ferox adhuc taurus aream Domini, quae est aecclesia, superbiae cornibus ventilabat. Sed iugo fidei divinitus subditur, ut aratrum in agro Domini trahere compellatur [...] (ALIM); Stefano di San GiorgioEpist., p. 17,  Illi ergo, non mihi, si iuste tamen fieri poterit, irascaris, sed cavendum fore suggero, dum durum tibi sit contra stimulum calcitrare (ALIM); Domenico da Rocca, Epist., p.152, Vobis igitur bona fide suadeo, vobis amicabiliter consulo, et vos deprecor sicut possum, ut avaritie seu invidie vicium nullo modo vos teneat, cupiditatis et pertinacie nota nequaquam vos incitet, sed fraternus amor et caritas unita vos copulet et unitas caritativa coniungat, nec de bonis, que dominus magister Stephanus, cuius mors me pungit assidue, lucratus extitit per cuncta mundi climata cum sudore, suscitetis aliqua scandala, sed, considerantes post eius obitum unanimes vos esse debere, bona ipsa inter vos et alios, si quivis sibi vendicant, et quibus de iure etiam debeantur, caritative pro Deo et rationabiliter dividatis, ne, si contrarium per vos et alios fieret, possit, quod absit, tale scandalum suscitari, quod vestra et vestrorum potentia forte deficeret, dum durum videatur ubilibet contra stimulum calcitrare (ALIM).

Lessicografi medievali:

Papias (s.v. calcis): calcitrare quasi calce retro ferire (Mirabile).
Uguccione, C 8, 11 (s.v. calco): Item a calx calcitro -tras, idest calce percutere, et est activum, vel resistere, et tunc est neutrum (DaMA). 
Balbi (s.v. calcitro) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 03.01.2022.
Data ultima revisione: 14.11.2022.