gravamen, -inis (s.n.)

1. oppressione (Frugoni Ep.).
Ep. V 4 Arrexit namque aures misericordes Leo fortis de tribu Iuda; atque ullulatum universalis captivitatis miserans, Moysen alium suscitavit, qui de gravaminibus Egiptiorum populum suum eripiet, ad terram lacte ac melle manantem perducens.
Ep. 1

gravaminibus, Ep. V 4

-

Hapax nel lat. dantesco, deverbale da gravo, con l'aggiunta del suffisso neutro -men, -inis, impiegato per formare sost. deverbali designanti il prodotto o il risultato di un'azione. Lemma della tarda latinità, att. soprattutto in Cassiodoro e Gregorio Magno («Legitur non nisi apud auctores saeculo tertio p. C. recentiores, praecipue apud Cassiod. et Greg. M.», ThLL s.v. gravamen), con il signif. di «gravitas, onus, offensio, molestia, quo hominis animus vel res gravatur». Il sost. ricorre con frequenza nella prosa epistolare mediolat. con il signif. generico di 'difficoltà, peso, molestia, danno' (vd. Corrispondenze), ma sviluppa anche un'accezione tecnica nel lat. giuridico in cui ricorre per designare «una categoria piuttosto vasta di documenti indirizzati alle autorità di riferimento per esprimere lamentele, richieste, necessità» (cfr. Piccolomini, Germania, p. 8).

In Ep. V 4 il termine è utilizzato per indicare le oppressioni del popolo ebraico in Egitto. Dalla consultazione dei corpora disponibili (ALIM, CC, CDS, DaMA, MqDq, Poeti d'Italia) non sono emerse altre att. di gravamen per indicare la schiviatù del popolo ebraico. Il sost. è assente anche nella Vulgata: nell'Esodo infatti per indicare la cattività degli ebrei in Egitto sono impiegate altre espressioni, come de manibus/ergastulo Aegyptiorum (cfr. Baglio Ep., p. 108 e vd. ad es. Es. 3, 7-8: «Cui ait Dominus: “Vidi afflictionem populi mei in Aegypto et clamorem eius audivi propter duritiam exactorum eorum. Et sciens dolorem eius descendi, ut liberem eum de manibus Aegyptiorum et educam de terra illa in terram bonam et spatiosam, in terram, quae fluit lacte et melle»; Es. 6, 6-7: «Ego Dominus, qui educam vos de ergastulo Aegyptiorum; et eruam de servitute ac redimam in brachio excelso et iudiciis magnis […] et scietis quod ego sum Dominus Deus vester, qui eduxerim vos de ergastulo Aegyptiorum»). Nel volgarizzamento di Ep. V, gravamen è tradotto con gravamento. 

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
att. nel lat. tardoant. con il signif. di «gravitas» e «onus, molestia, quo hominis animus vel res gravatur», per cui cfr. ThLL s.v. gravamen, vd. ad es. Cassiod. In psalm.142, 9 Subiungitur quoque solemnis illa confessio: quoniam illud nos postulata mereri facit, si animam nostram non carnali gravamine inclinemus ad mundum, sed spirituali iuvamine levemus semper ad Dominum (CC); Greg. M. Epist. 1, 12  Agapitus, abbas monasterii sancti Georgii, insinuavit nobis plurima se a vestra sanctitate gravamina sustinere, et non solum in his quae necessitatis tempore aliquod monasterio possint ferre subsidium; verum etiam quod in eodem monasterio missas prohibeatis celebrari, sepeliri etiam ibidem mortuos interdicatis (CC).
Latino medievale:
ampiamente att. (cfr. Du Cange e MLW s.v. gravamen); in ambito epistolare vd. ad es. Anselmo di Canterbury, Epist., ep. 269 Pro iniuria, pro oppressionibus, pro gravaminibus, pro destructione ecclesiae Sancti Eadmundi clamavi ad paternitatem vestram, et nondum exaudistis clamorem nostrum; conquestus sum, et nondum sensi compassionem vestram (LLT); Guido Faba, Epist., ep. XLIII, Quia vos, domine B. prior Sancti Iohannis de Monte Bononie, iudex a summo pontefice delegate, in causa quam habeo cum Martino contra me inique tulistis diffinitivam sententiam pro eodem, tam ab ipsa quam ab omni gravamine mihi facto appello ad sedem apostolicam viva voce, que velut mater sanctitatis pie sublevat onera gravatorum, et apostolos peto et iterum peto et instanter peto, sicut postulat ordo iuris (ALIM); Guido Faba, Epist., ep. LXXXII, Quanto persona domini P. sequens vestigia antiquorum erga nostrum commune maiorem dilectionem habuit et amorem, multa multotiens pericula tollerando, tanto peramplius tantoque libentius ei debemus facere que sint grata, favore debito ipsius gravamina pro viribus removentes (ALIM); Pier della Vigna, Epist., ep. 2.39, 11, Compatimur vobis, et vere compatimur, o fideles!, propterquod nota gravamina vel nostra vos sustinuisse non tedeat (ALIM); Pier della Vigna, Epist., ep. 5.36, 2, Nolumus enim, fideles nostros indebitis gravaminibus affici et insolitis molestiis aggravari (ALIM).
Lessicografi medievali:

Osberno Deriv., G vi (s.v. gravis): Item ab hoc nomine quod est gravis hec gravitudo, -nis, et hoc gravamen, -nis (Mirabile).  

Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 27.11.2022.