misericors, -rdis (agg.)

1. misericordioso (Conte), compassionevole.
Ep. V 4 Arrexit namque aures misericordes Leo fortis de tribu Iuda; atque ullulatum universalis captivitatis miserans, Moysen alium suscitavit, qui de gravaminibus Egiptiorum populum suum eripiet, ad terram lacte ac melle manantem perducens.
Ep. 1
misericordes, Ep. V 4
-

Hapax nel lat. dantesco; composto di miser e cor, agg. ad alta frequenza nella Vulgata, dove ricorre perlopiù come attributo di Dio e di Cristo (cfr. ThLL s.v. misericors B; vd. Corrispondenze). Per i lessicografi mediev. misericors signif. 'compatire la miseria d’altri' («Misericors a conpatiendo alienae miseriae vocabulum est sortitus»), poiché l’altrui miseria rende misero il cuore (miser + cor) di chi prova dolore per essa: l'etimologia non ha però valore assoluto, perché Dio è misericors senza alcuna miseria del cuore. 

In Ep. V 4 misericors è attributo di aures e indica l’ascolto misericordioso del Leone di Giuda, perifrasi con cui D. designa Cristo, con richiamo ai passi biblici di Gn 49, 9 «Catulus leonis Iuda» e Ap 5, 5 «Ecce vicit leo de tribu Iuda, radix David», che come nota Pastore Stocchi Ep. p. 30 sono «luoghi che l’esegesi biblica riferiva anagogicamente al Messia». Nel volgarizzamento di Ep. V il passo è così tradotto: «Certamente il leone del tribo di Giuda aperse i misericordiosi orecchi [...]».

Nel volgare dantesco l'agg. misericordioso è att. due volte nel Convivio con il signif. di 'che dimostra misericordia' (cfr. misericordioso in ED) e in Purg. XV 38 l'agg. latino misericors ricorre in una citazione da Mt 5, 7, «Beati misericordes!», incipit di una delle beatitudini enunciate da Gesù nel discorso della montagna (vd. Corrispondenze), che D. e Virgilio sentono cantare all'ingresso del girone degli iracondi (vd. Beati misericordes in ED). Nei commentatori danteschi il lemma ricorre frequentemente, spesso come attributo di Dio e di Cristo (vd. Corrispondenze).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
misericordioso, vd. ED (A. Lanci).
Beati misericordes, vd. ED
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. (cfr. ThLL s.v. misericors), vd. ad es. Es 34, 6 quo transeunte coram eo ait: "Dominator Domine Deus misericors et clemens patiens et multae miserationis ac verus" (Bibliotheca Augustana); Dt 4, 31 quia Deus misericors Dominus Deus tuus est non dimittet te nec omnino delebit neque obliviscetur pacti in quo iuravit patribus tuis (Bibliotheca Augustana); Lc 6, 36 estote ergo misericordes sicut et Pater vester misericors est (Bibliotheca Augustana); Mt 5, 7 Beati misericordes quia ipsi misericordiam consequentur (Bibliotheca Augustana).
Latino medievale:
ampiamente att. (cfr. DMLBS s.v. misericors), in ambito epistolare vd. ad es. Lanfranco di PaviaEpist., ep. 28, p. 114, Quapropter fraternitatem vestram precor, si meis apud eam precibus locus existat, ut pro amore Dei et nostro quicquid in vos et contra ordinem deliquerunt sincero corde remittatis, et in suis eos locis in quibus ante culpam erant suscipiatis, et paternum eis affectum ut Deus vobis misericors sit de reliquo ostendatis (ALIM); Stefano di San GiorgioEpist., p. 76, Postquam, per Dei gratiam et favorem regium, perpetuam es provisionem adeptus, laudo et consulo, ut bona temporalia in tuis manibus non liquescant, nec longi temporis victum brevis hora consumat, pauperibus et maxime vicinis tuis te patrem misericordem ostendas, ut voceris merito abba pater (ALIM); Nicola da Rocca, Epist., p. 144, Dum agrum, itaque, sero diverso semine, dum adheret pavimento anima mea, dum in torrentis partibus est sors mea, dum texo telas aranee, dum rebus transitoriis et caducis involvor, Deum, qui totum requirit hominem, pura mente colere nequeo, nisi ipse in adiutorium meum clementer intendat, ut sic per temporalia bona transire faciat, quod eterna perdere misericors et miserator Dominus non permittat (ALIM).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. X M 164: Misericors a conpatiendo alienae miseriae vocabulum est sortitus: et hinc appellata misericordia, quod miserum cor faciat dolentis aliena miseria. Non autem occurrit ubique haec etymologia; nam est in Deo misericordia sine ulla cordis miseria (Mirabile).
Papias (s.v. misericors) = IsidOrig. X 164 (Mirabile).
Uguccione, C 46, 16 (s.v. cardian): dicitur hic et hec et hoc misericors, -dis, quasi miserum vel miserans habens cor super aliquem afflictum compatiendo (DaMA); M 120, 124 (s.v. mitto): Item miser vel miserans componitur cum cor et dicitur hic et hec et hoc misericors, -dis, a compatiendo aliene miserie dictus, quasi miserum vel miserans cor habens super aliquem afflictum compatiendo; unde misericorditer et hec misericordia -e, quia miserum vel miserans faciat cor dolentis alienam miseriam; in Deo tamen est misericordia sine ulla cordis miseria (DaMA).
Balbi s.v. misericors = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
ampiamente att., vd. ad es.:
Anonimo lombardo
 ad Purg. VII 37: Notat quod spes nostra de gremio virginis Marie descendere debet, que semper pro peccatoribus orat ad filium; et de ipsius gremio exivit misericors Christus (DDP).
Benvenuto da Imola
 ad Purg. XV 37-39: Beati misericordes; ista verba recte faciunt contra invidiam, quia misericors compatitur alienae miseriae; invidus vero laetatur; ad Par. XVIII 127-129: che 'l pio padre, idest, misericors Deus (DDP).
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 07.12.2022.