agricola, -e (s.m.)

1. agricoltore, contadino (Conte).
De vulg. I xviii 1 Neque sine ratione ipsum vulgare illustre decusamus adiectione secunda, videlicet ut id cardinale vocetur. Nam sicut totum hostium cardinem sequitur ut, quo cardo vertitur, versetur et ipsum, seu introrsum seu extrorsum flectatur, sic et universus municipalium grex vulgarium vertitur et revertitur, movetur et pausat secundum quod istud, quod quidem vere paterfamilias esse videtur. Nonne cotidie extirpat sentosos frutices de ytalia silva? Nonne cotidie vel plantas inserit vel plantaria plantat? Quid aliud agricole sui satagunt nisi ut amoveant et admoveant, ut dictum est? Quare prorsus tanto decusari vocabulo promeretur.
Ep. V 6 Exsicca lacrimas et meroris vestigia dele, pulcerrima, nam prope est qui liberabit te de carcere impiorum; qui percutiens malignantes in ore gladii perdet eos, et vineam suam aliis locabit agricolis qui fructum iustitie reddant in tempore messis.
Ep. V 16 neve resiliat gratia Dei ex vobis tanquam ros quotidianus ex lapide; sed velut fecunda vallis concipite ac viride germinetis, viride dico fructiferum vere pacis; qua quidem viriditate vestra terra vernante, novus agricola Romanorum consilii sui boves ad aratrum affectuosius et confidentius coniugabit.
De vulg. 1
Ep. 2
agricole, De vulg. I xviii 1
agricolis, Ep. V 6
agricola, Ep. V 16
-
Lemma composto dal sost. ager + suffisso -cola, -ae, sost. maschile derivato dalla radice del v. colo e dal suffisso -a (funzionale a formare sost. deverbali maschili designanti un agente), att. solo come secondo membro di composti designanti 'colui che abita, coltiva o venera'. Il sost. fa parte del lessico dell'agricoltura e nel lat. class. è ampiamente att. (è ad alta frequenza nei trattati di agronomia e nella poesia georgica; cfr. ThLL s.v. agricola); si specializza poi come termine biblico: nella Vulgata registra ben 31 occorrenze e figura in alcuni passi divenuti proverbiali e ampiamente diffusi nell'esegesi e nella letteratura patristica (vd. Corrispondenze); è inoltre impiegato anche per designare Dio (vd. in Corrispondenze ad es. le occorrenze di Gv 15, 1; Papias; bolla Exultet in gloria). 

Il lemma agricola ricorre tre volte nel lat. dantesco, sempre in contesti metaforici di impronta biblica. In De Vulg. I xviii 1 il volgare illustre viene connotato con l'attributo cardinalis e per spiegarne l'azione di governo che compie nei confronti degli altri volgari, D. ricorre a un'ampia metafora agreste in cui il volgare illustre è il paterfamilias che sradica i rovi spinosi dalla selva italica, emendandone i volgari municipali, e affida parte del lavoro ai suoi agricoltori, ossia i doctores e i poeti che ne fanno uso, per bonificare la silva e trasformare il naturale selvatico in naturale coltivato (vd. Tavoni De vulg. e Fenzi De vulg. commento ad loc. e la voce extirpo in VDL). Il passo rinvia a "una serie di immagini a sfondo biblico-liturgico (vd. Mt 21, 33; Gv 15, 1; Gc 5, 7 in Corrispondenze), ma di tramite essenzialmente dettatorio" (cfr. Mengaldo De vulg., commento ad loc., p. 136 che cita Boncompagno da Signa, Corrado di Mure, Bernoldo di Cesarea e Guido Faba, dove però non ricorre il sost. agricola, ma i sinonimi cultor ortolanus; cfr. anche le att. mediev. in Corrispondenze). 

In Ep. V il termine figura due volte. La prima occorrenza è al par. 6, nell'apostrofe rivolta all'Italia, in cui si trova inserito in un contesto metaforico che ricalca da vicino Mt 21, 33-41 (vd. Corrispondenze). La metafora, che vuole rappresentare icasticamente il cambiamento che D. pronostica per l'Italia grazie all'imminente venuta dell'imperatore, prefigura quella di par. 16, dove ricorre nuovamente agricola, stavolta associato a Enrico VII, definito novus agricola Romanorum, che creerà le condizioni per far germogliare il frutto della vera pace in Italia. Nel volgarizzamento di Ep. V il passo «et vineam suam aliis locabit agricolis» è reso con «e la vigna sua allogherà ad altri lavoratori»; «novus agricola Romanorum» con «il nuovo lavoratore de' romani». Secondo Pastore Stocchi Ep., p. 34, le metafore georgiche di questo passo si ispirano a modelli ricorrenti nell'omiletica patristica e mediev. (vd. ad es. AugIn evang. Ioh. 3, 1 in Corrispondenze). Nella bolla Exultet in gloria, con la quale Clemente V invita i fedeli ad accogliere e onorare Enrico VII in procinto di recarsi in Italia, l'imperatore è il frutto che il celestis agricola (= Dio) ha generato dalla radice della carità (vd. Corrispondenze).

Il latinismo agricola ricorre anche nel volg. dantesco: in Par. XII 70-72 designa s. Domenico, mentre in Conv. IV ii 10 ricorre in una traduzione letterale di Gc. 5, 7 (vd. Corrispondenze), per cui vd. agricola in VD.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
agricola, vd. VD
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. (cfr. ThLL s.v. agricola), per i luogi danteschi vd. Mt. 21, 33-41 Aliam parabolam audite. Homo erat pater familias, qui plantavit vineam et saepem circumdedit ei et fodit in ea torcular et aedificavit turrim et locavit eam agricolis et peregre profectus est. Cum autem tempus fructuum appropinquasset, misit servos suos ad agricolas, ut acciperent fructus eius. Et agricolae, apprehensis servis eius, alium ceciderunt, alium occiderunt, alium vero lapidaverunt. Iterum misit alios servos plures prioribus, et fecerunt illis similiter. Novissime autem misit ad eos filium suum dicens: “Verebuntur filium meum”. Agricolae autem videntes filium dixerunt intra se: “Hic est heres. Venite, occidamus eum et habebimus hereditatem eius”. Et apprehensum eum eiecerunt extra vineam et occiderunt. Cum ergo venerit dominus vineae, quid faciet agricolis illis?”. Aiunt illi: “Malos male perdet et vineam locabit aliis agricolis, qui reddant ei fructum temporibus suis" (Bibliotheca augustana); Gv 15, 1 Ego sum vitis vera, et Pater meus agricola est (Bibliotheca Augustana); Gc 5, 7 Patientes igitur estote fratres usque ad adventum Domini ecce agricola expectat pretiosum fructum terrae patienter ferens donec accipiat temporivum et serotinum (Bibliotheca Augustana); Aug. In evang. Ioh. 3, 1, Reliquum enim erit, ut si semen quod spargitur in cordibus vestris, non abstulerint aves, nec spinae praefocaverint, nec aestus exusserit, accedente pluvia cohortationum quotidianarum, et cogitationibus vestris bonis quibus hoc agitur in corde, quod agitur in agro rastris, ut gleba frangatur, et semen operiatur et germinare possit: ut afferatis fructum, ad quem gaudeat et laetetur agricola. Si autem pro semine bono et pro pluvia bona, non fructum, sed spinas attulerimus; nec semen accusabitur, nec pluvia erit in crimine, sed spinis ignis debitus praeparatur (CC).
Latino medievale:
ampiamente att. nel lat. mediev. con il signif. di «cultur agri» (MLW s.v. agricola I a); è anche att. l'uso traslato di agricola in allegorie per designare Dio o uomini santi e pii (MLW s.v. agricola 2 a, b). Per l'immagine biblica del 'buon contadino' nell'epistolografia mediev., vd. ad es. Pier della Vigna, Epist., 1.1, 2 (Collegerunt pontifices), p. 79, Vineam autem Domini Sabaoth aliis locabit agricolis et bonos absque iudicio male perdet. Obstemus ergo principiis, ne forte scintilla tenuis in flammam transeat destructiuam, et morbus quidem sic fistulare incipiens, non abscissus perveniat in medullas (ALIM); Leonardo di BeneventoEpist., p. 139, Hii sunt vinee Domini Sabaoth sollertes agricole, qui vitiorum surculos a palmitibus prudenter abscidunt, ipsos passillo fidei tenaci ligatura connectunt, ad virtutum exercitia dirigunt et extendunt correctiones, extirpare fossorio plantaria maligna nituntur et spiritualibus predicationis aquis ipsorum siccitates imbibunt (ALIM); Clemente V, papa, bolla Exultet in gloria (1 settembre 1310), [...] ampiamente att. (MLW s.v. arbor I A 1 per il signif. proprio), anche in contestI metaforici (MLW s.v. arbor I A 3), vd. ad es. Clemente V, papa, bolla Exultet in gloria (1 settembre 1310), [...] Hec est enim fructus benedictus a Domino, per quem mellifluam celi dulcedinem susceperunt. Hec est fructus pretiosus fidelibus, quem arbor iustitie in benedictionibus plantata dulcedinis germinavit. Hec est fructus mire pulcritudinis et decoris, quem celestis agricole summa benignitas de radice caritatis eduxit. Et hec est fructus, de quo gentium doctor apostolus et predicator egregius veritatis in sacro sue salutationis eloquio, quod de conscientia regis emittebat excelsi, cunctorum refici corda fidelium cum summo desiderio cupiebat (MGH).
Lessicografi medievali:
Isid., Orig., X 16: Agricola, a colendo agro, sicut silvicola (Mirabile).
Papias (s.v. agricola): Agricola significat Deum patrem. Agricola rusticus agrum colens: componitur ex accusativo et nominativo (Mirabile).
Uguccione, A 102, 5 (s.v. ager): Ager componitur cum colens et fìt hic et hec agricola -le, idest colens agrum (DaMA).
Balbi (s.v. agricola): agricola le, communem genus, penultimam corripit, idest rusticus agrum colens, et ut dicit Papias componitur ex accusativo et nominativo (Mirabile).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 09.12.2022.
Data ultima revisione: 02.09.2023.