Pergamum, -i (s.n.)

1. Bergamo (Frugoni Ep.).
Ep. VII 22 Quid, preses unice mundi, peregisse preconicis cum cervicem Cremone deflexeris contumacis? nonne tunc vel Brixie vel Papie rabies inopina turgescet? Ymo, que cum etiam flagellata resederit, mox alia Vercellis vel Pergami vel alibi returgebit, donec huius scatescentie causa radicalis tollatur, et radice tanti erroris avulsa, cum trunco rami pungitivi arescant.
Ep. 1

Pergami, Ep. VII 22

-

Hapax nel lat. dantesco. Poleonimo mediolatino per la città di Bergamo. Il nome impiegato in epoca classica per riferirsi alla città è Bergomum, con l’etnico Bergomates; si hanno att. della forma medievale Pergamum/Pergamus a partire dal periodo tardoantico, in Cassiodoro e nella Cosmografia dell’Anonimo ravennate, dove il toponimo ricorre come sost. neutro della II declinazione (cfr. ThLL s.v. Bergomum). Riaffiora poco dopo nell’Historia Langobardorum di Paolo Diacono, ma con cambio di genere dal neutro al maschile (cfr. Corrispondenze e Forcellini Onom. s.v. Pergamum), e prevale poi in epoca mediev. sulla forma classica Bergomum. Secondo l’etimologia fornita dal Forcellini, il toponimo Pergamum deriva dal greco πέργαμον, ‘rocca, cittadella’, costruita in un luogo elevato (da Πέργαμον, la cittadella di Troia e πύργος ‘torre’ e fig. ‘baluardo, difesa’), cfr. Forcellini Onom. s.v. Bergomum.

Risulta difficile stabilire quale forma il nome latino della città di Bergamo assumesse al nominativo per D., se di genere neutro (Pergamum) o maschile (Pergamus), dato che quella di Ep. VII è l’unica occorrenza del poleonimo nel lat. dantesco, dove il nome ricorre declinato al caso genitivo locativo. È però più probabile che anche per D. il poleonimo mantenesse il genere neutro Pergamum, sia per analogia con il poleonimo classico Bergomum, sia perché è la forma maggioritaria nelle fonti storico-documentarie mediolatine (cfr. gli esempi in Corrispondenze).

Coerentemente con l'uso di Pergamum, in De vulg. I xi 5 D. impiega l'etnonimo Pergamei per designare gli abitandi di Bergamo (vd. la voce Pergamei in VDL). Anche Petrarca fa uso del toponimo mediev. Pergamum, ad es. in Fam. XXI 11: «Est hic semper in oculis Pergamum, Italie alpina urbs […] Veni ergo Pergamum III Idus Octobris ad vesperam». La variante mediolatina Pergamum per il nome della città di Bergamo, infatti, viene abbandonata solo nel corso del XV sec. in favore di Bergomum.

Sul poleonimo cfr. Pontari, L'Onomasticon del Vocaboalrio Dantesco Latino, pp. 200-201. 

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:

si hanno att. della forma Pergamum / Pergamus per Bergamo a partire da Cassiod. Chron. 464 rex Halanorum Beorgor apud Pergamum a patricio Ricimere peremptus est (CC); Ravenn. IV 30 Item iuxta super scriptam civitatem Eporeiam non longe ab Alpe est civitas que dicitur […] Pergamum» (LLT).

Latino medievale:
nel lat. mediev. prevale il toponimo Pergamum / Pergamus, vd. ad es.: Paolo Diacono, Hist. Rom. Probatur hoc annalibus libris, in quibus Pergamus civitas esse legitur Venetiarum (MGH); Ugo di San VittoreDescriptio mappe mundi, V: In Venetia sunt civitates Mannia, Pergamus, Pantaris, Verona, Vincentia, Aquileiaque et Forum Iulii dicitur (LLT); Guido da PisaGeopgraphica, 15: Item ad inferiora sunt civitates Plumbea quae confinatur cum territorio praedictae civitatis Staurinensis, item (11) Vercellis (12) Novaria (13) Sibrie (14) Cumo (15) Mediolanum (16) Laude Pompei (17) Pergamum (18) Leuceris (19) Brixia (20) Acerula (21) Cremona (22) Ariolita (23) Verona (1) Bridiacum (2) Mantua, ex qua poeta Virgilius extitit oriundus (4) Hostilia (5) Forolia (LLT); Federico I Const., Encyclica de Lombardorum rebellione, 1167:  F(ridericus) dei gratia Romanorum imperator et semper augustus dilecto suo A(lberto) Frisingensi episcopo gratiam suam et omne bonum. Cum celi stupeant et totus orbis contremiscat et cuncta turbari constet elementa a facie scelestissime perfidiae, a voce piacularis malicie, ab auditu nefandissime traditionis, quam quedam civitates Longobardie, Mediolanum scilicet, Placentia, Cremona, Pergamum, Brissia, Parma, Mantua et marchia Veronensis contra nostram maiestatem, contra imperii honorem sine causa, sine aliqua precedenti culpa commiserunt, super re tam horrida credimus nimirum fidem tuam condolere et omnia viscera tua conturbari (MGH); Federico I Const.Pax ConstantiensisPrivilegium imperatoris 1183 Iun. 25: Nomina vero civitatum quibus gratiam reddidimus et prescriptam facimus concessionem seu permissionem hec sunt: Vercelle, Novaria, Mediolanum, Lauda, PergamumBrixia, Mantua, Verona, Vicentia, Padua, Trivixium, Bononia, Faventia, Mutina, Regium, Parma, Placentia (MGH); Gregorio IX, papa, Epist., 424: Hec sunt nomina: [In Tuscia:] Pisa, Lucca, Florentia, Aretium, Pistorium, Sene, comites palatini Guerre, comes Willelmus Aldebrandini, comes Sabaudie, Dalfinus Ravennas; [in Lonbardia:] Cremonensis episcopus et comunitas, Parmensis episcopus et comunitas, Papiensis episcopus et communitas, Regium, Mutina, Mediolanum, Pergamum, Cume, Novaria, Alexandria, Vercellum, Taurinum, Padua, Tervisium, Vicentia, Verona, Mantua, Brixia; [in Romania:] Bononia, Faventia, Ravenna, Ariminum; marchio Estensis, marchio Montisferrati, comes Sancti Boniphatii, Ezolinus, Salinguerra, marchiones Malespine (MGH); Enrico VII Const. 1312 Mai 26 Hec autem sunt ad eius obedienciam, imperia et mandata: Mediolanum, Novara, Comum, Lodi, PergamumBrixia, Placencia, Verona et Mantua (MGH).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
Guido da Pisa ad. Inf. XX 70-80 Siede Peschera, bello et forte arnese. Dicit hic autor quod in ripa istius lacus est quoddam castrum pulcrum et forte, versus Brixiam et Pergamum, quod Peschera appellatur (DPP).
Benvenuto da Imola ad Inf. 12 133-134 Deinde Athila destruxit Concordiam, Altinum, Patavium: deinde per civitates Vicentiam, Veronam, Brixiam, Pergamum nullo resistente discurrit (DPP). 
Giovanni da Serravalle ad. Inf. V 97-99 Iste Padus, magnus fluvius, recipit in se omnes fluvios, qui sunt a Faventia eundo Bononiam, eundo Mediolanum, veniendo Pergamum, Brissiam, Mantuam; ad. Par. XVII 70-75 Iste fuit dominus totius Marchie Trivisine, Trivisii, Padue, Vincentie, Verone, Brixie, Pergami, Parme, Regii (DPP).
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 23.12.2022.