1. Esperia (= paese occidentale), nome attribuito dai Greci ai paesi a ovest della Grecia, e in part. all’Italia (
Conte).
Ep. VI 12 An septi vallo ridiculo cuiquam defensioni confiditis? O male concordes! o mira cupidine obcecati! Quid vallo sepsisse, quid propugnaculis et pinnis urbem armasse iuvabit, cum advolaverit aquila in auro terribilis, que nunc Pirenen, nunc Caucason, nunc Athlanta supervolans, militie celi magis confortata sufflamine, vasta maria quondam transvolando despexit? quid, cum adfore stupescetis, miserrimi hominum, delirantis Hesperie domitorem?
Ep. 1
Hesperie, Ep. VI 12
-
Il coronimo
Hesperia, dal greco Ἑσπερία, è nome antico dell'Italia e signif. letteralmente ‘terra a ovest, paese occidentale’ (cfr.
OLD s.v.
Hesperia). Con questo nome i Greci indicavano anticamente l’Italia, in quanto posta a occidente della Grecia (
Verg.
Aen. I 530 e III 163: «Est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt»), ma poteva anche designare la Spagna per lo stesso motivo. Come ricordano i lessicografi, i Greci, quando navigavano in Italia o in Spagna, seguivano la stella della sera, che sta a occidente, di nome
Vespero (
Hesperus), da cui il nome
Hesperia, che dunque designava l’Italia e in unione con l’agg.
ultimus (
Hesperia ultima) la Spagna, in quanto estremo limite dell’Occidente. Il lemma è ampiamente att. a partire dal lat. class., soprattutto in poesia. Una ricerca di
Hesperia condotta nelle banche dati online oggi disponibili, limitata al periodo antico fino al II sec. compreso, ha restituito numerose occorrenze del lemma in ambito poetico (ad es. in Ennio, Lucano, Manilio, Marziale, Orazio, Ovidio, Petronio, Properzio, Seneca tragico, Silio Italico, Stazio, Valerio Flacco, Virgilio) e un’unica att. in prosa in Columella (
Res rustica IV 3).
In
Ep. VI 12 ricorre nella perifrasi «delirantis Hesperie domitorem» con cui viene designato l’imperatore, che nella ideologia dantesca è l’unica figura in grado di piegare e domare la
delirans Italia, denominata poeticamente
Hesperia, che arricchisce di connotati leggendari la figura di Enrico VII in un contesto retoricamente elevato. Nel lat. dantesco il lemma ricorre anche in
Mon. II
iii 12 nella citazione esplicita di
Aen. III 163-167 (vd.
Corrispondenze e cfr.
Esperia in
ED). Sul toponimo cfr. anche
Vagnoni,
Spigolature, pp. 255-256.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att., per lo più in poesia (cfr.
OLD s.v.
Hesperia), vd. ad es.
Verg.
Aen. I 530 e III 163 Est locus,
Hesperiam Grai cognomine dicunt, / terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae; / Oenotri coluere viri; nunc fama minores / Italiam dixisse ducis de nomine gentem (
MqDq);
Ov.
Fast. I 498 Vocibus Evander firmata mente parentis / nave secat fluctus
Hesperiamque tenet (
MqDq);
Culum. I 3 Ac ne tantum de publicis calamitatibus loquar, privatos quoque memoria tradidit et in regionibus Graeciae et in hac ipsa
Hesperia detestabiles fuisse vicinos, nisi Autolycus ille cuiquam potuit tolerabilis esse conterminus aut Aventini montis incola Palatinis ullum gaudium finitimis suis Cacus adtulit (
LLT);
Lucan. I 29 At nunc semirutis pendent quod moenia tectis / urbibus Italiae lapsisque ingentia muris / saxa iacent nulloque domus custode
tenentur / rarus et
antiquis habitator in urbibus errat, / horrida quod dumis multosque inarata per annos /
Hesperia est desuntque manus poscentibus arvis, / non tu, Pyrrhe ferox, nec tantis cladibus auctor / poenus erit; nulli penitus descendere ferro / contigit; alta sedent civilis vulnera dextrae (
MqDq);
Stat.
Theb. X 1 Obruit
Hesperia Phoebum nox umida porta, / imperiis properata Iovis (
MqDq).
Latino medievale:
ampiamente att., sia in poesia che in prosa, anche in ambito epistolare, vd. ad es.
Alcuino,
Carm. I 38 Hinc Romana manus turbatis undique sceptris / postquam secessit, cupiens depellere saevos / hostes,
Hesperiae regnum sedemque tueri, / urbis tunc tenuit sceptrum gens pigra Britonum (
MGH);
Giovanni Scoto Eriugena,
Ann. in Mart., 22, '
Hesperiae' Greci appellant
Italiam nomine
Hesperiae quia super
Italiam occidit eis stella Veneris quae dicitur Vesper (
ACLL);
Pier Damiani, Epist., ep. 108, Unde quolibet rege defuncto aministratione eius regnum tantummodo, cui praeerat, destituitur, cum vero sedis apostolicae pontifex moritur, universus tamquam communi patre mundus orbatur. Quid enim Africa de regibus Asiae, aut quid Ethiopia de principibus sentit
Hesperiae? (
ALIM);
Corrado di Mure, Fabularius,
Lexicon H, Nam
Hesperia quandoque dicitur Ytalia a rege Hespero (
LLT).
Lessicografi medievali:
Isid., Orig. XIV 4,19: Italia autem et Hispania idcirco Hesperiae dictae quod Graeci Hespero stella navigent et in Italia et in Hispania. Quae hac ratione discernuntur; aut enim Hesperiam solam dicis et significas Italiam, aut addis ultimam et significas Hispaniam, quia in occidentis est fine (Mirabile).
Papias (s.v Hesperia): Hesperia Italia ab Hespero rege dicta. Hesperia Italia et Hispania dictae quod graece Hespero stella navigent in Italiam et Hispaniam. Nam si Hesperiam solam dicis, Italiam significas, si adiicis ultimam significas Hispaniam (Mirabile).
Uguccione, H 25, 1-3 (s.v. Hespera): Hec Hespera dicunt Greci, idest hora que est inter diem et noctem vel inter noctem et diem; unde hic Hesperus -ri, stella occidentalis que in vespere post solem apparet, unde hec Hesperia, idest Yspania, ab Hespero stella que in ea parte lucet; et hec est vera Hesperia respectu Ytalie, que similiter Hesperia dicitur, siquidem Hesperus, frater Atlantis, pulsus a germano Ytaliam tenuit, eamque de suo nomine, vel de nomine pristine regionis quam reliquerat, Hesperiam appellavit: si ergo dicis Hesperiam sine additamento Ytaliam significas, si addis aliquid, secundum diversa addita, potes significare nunc Yspaniam, ut si dicas ‘ultimam’ vel aliquid tale, nunc Ytaliam, ut si dicas ‘magnam’ vel consimile (DaMA).
Balbi (s.v. Hesperia) = Uguccione (Mirabile).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 30.04.2023.