Eridanus, -i (s.m.)

1. Eridano, nome poetico del fiume Po (Castiglioni-Mariotti).
Ep. VII 11 Sed quid tam sera moretur segnities admiramur, quando iamdudum in valle victor Eridani non secus Tusciam derelinquis, pretermittis et negligis, quam si iura tutanda Imperii circumscribi Ligurum finibus arbitreris; non prorsus, ut suspicamur, advertens, quoniam Romanorum gloriosa potestas nec metis Ytalie nec tricornis Europe margine coarctatur.
Ep. 1
Eridani, Ep. VII 11
-
Hapax nel lat. dantesco. L’idronimo Eridanus, dal greco Ἠρίδανος, è ampiamente impiegato nella poesia classica (Forcellini Onom. s.v. Eridanus: «Est fluvius Italiae maximus, ita vocatus fere a poetis, idem ac Padus») ed è regolarmente registrato insieme a Padus dai lessicografi medievali e dai commentatori danteschi (vd. Corrispondenze), tra i quali Francesco da Buti ne rileva proprio l’uso poetico: «cade in Po, cioè nel fiume maggiore della Lombardia, che è chiamato da’ poeti Eridano» (ad Inf. XX 61-81, DDP). 

In Ep. VII 11 il prezioso idronimo ricorre nella poetica perifrasi con cui D. designa l'imperatore, in valle victor Eridani, con rif. ai successi conseguiti da Enrico VII nelle prime fasi della sua discesa in Italia nella valle del Po, ossia da Torino ad Asti, Vercelli e Milano (vd. Villa Ep., p. 1552). Nei volgarizzamenti A e B di Ep. VII la locuzione è tradotta letteralmente con «vincitore nella valle del Po».

Altrove D. dimostra di prediligere l'idronimo Padus, che ricorre non solo nella stessa epistola VII, al par. 23, ma anche in poesia in Eg. IV 67, su cui cfr. specificamente la voce Padus in VDL. Nella Corrispondenza poetica con Giovanni del Virgilio, è il maestro bolognese invece a utilizzare l'idronimo poetico Eridanus in rif. al luogo in cui era avvenuto il suo primo incontro di persona con D., ossia in un'isola fluviale del Po (Eridani ... mediamne), finora reputata una metafora per indicare la città di Ravenna, ma da ultimo identificata con l'isola su cui sorgeva l'abbazia di Pomposa (cfr. Pontari, «Eridani michi spem mediamne dedisti»). Sui due idronimi impiegati nel lat. dantesco per designare il fiume Po, Padus ed Eridanus, vd. da ultimo Dadà, I toponimi, pp. 223-224 e Vagnoni, Spigolature, p. 256.

In volgare D. utilizza prevalente l'idronimo Po, ma ricorre anche alla forma Pado in Par. XV 137, su cui cfr. la voce Po (Pado), in ED. 
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
Po (Pado), vd. ED (A. Cecilia).
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att., per lo più in poesia (vd. Forcellini Onom. s.v. Eridanus), vd. ad es. VergGeorg. I 482 Proluit insano contorquens vertice silvas / fluviorum rex Eridanus camposque per omnis / cum stabulis armenta tulit (MqDq); Ov. Met. II 372 Ille relicto / (Nam Ligurum populos et magnas rexerat urbes) / imperio, ripas virides amnemque querelis / Eridanum implerat silvamque sororibus auctam, / cum vox est tenuata viro canaeque capillos / dissimulant plumae collumque a pectore longe / porrigitur digitosque ligat iunctura rubentis, / penna latus velat, tenet os sine acumine rostrum (MqDq); Lucan. II 409 In laevum cecidere latus veloxque Metaurus / Crustumiumque rapax et iuncto Sapis Isauro / Senaque et Adriacas qui verberat Aufidus undas, / quoque magis nullum tellus se soluit in amnem, / Eridanus fractas devoluit in aequora silvas / Hesperiamque exhaurit aquis (MqDq); PlinNat. III 117 Padus, e gremio Vesuli montis celsissimum in cacumen Alpium elati finibus Ligurum Bagiennorum visendo fonte profluens condens que se cuniculo et in Forovibiensium agro iterum exoriens, nullo amnium claritate inferior, Graecis dictus Eridanus ac poena Phaethontis inlustratus, augetur ad canis ortus liquatis nivibus, agris quam navigiis torrentior, nihil tamen ex rapto sibi vindicans atque, ubi linquit, ubertate largitor (Bibliotheca Augustana).
Latino medievale:
att. sia in prosa che in poesia, ma non se ne rilevano occorrenze in ambito epistolare, vd. ad es. Corrado di Mure, FabulariusLexicon A, Acceptis itaque curribus Pheton, cum orbitam solis exysset et mundus ardere cepisset, a Iove fulminatus in Eridanum Ytalie fluvium, qui et Padus dicitur, cecidit (LLT); Salimbene de AdamCronica, De Primario, ubi Bononienses contra Venetos castrum fecerunt anno Domini MCCLXX. Isto tempore iverunt Bononienses ad Primarium et fecerunt ibi castrum contra Venetos. Est autem Primarium quidam locus in districtu Ravenne, ubi Padus, qui vadit iuxta Argentam, ingreditur mare. Et venerunt Veneti contra Bononienses in exercitu magno cum navibus et balistis et manganis et trabuchis et omni apparatu bellandi, et steterunt ex altera parte Eridani et fecerunt magnum insultum contra castrum Bononiensium; et commissum est grave prelium inter utrosque; et Veneti percutiebant turrim Bononiensium cum manganis et trabuchis, et Bononienses viriliter defenderunt castrum suum; et receserunt Veneti (ALIM); Giovanni del VirgilioEg. I 47 Si tamen Eridani michi spem mediamne dedisti / quod visare notis me dignareris amicis (Poeti d'Italia).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. XIII 26: Padus Italiae fluvius a iugis Alpium fusus ex tribus fontibus oritur; ex quibus uni vocabulum est Padus, qui diffusus in modum stagni amnem sinu digerit; a quo et Padus est nuncupatus. Hic a Graecis Eridanus cognominatus, ab Eridano Solis filio, quem Phaetontem dicunt; qui fulmine percussus in eodem fluvio deiectus est et extinctus (Mirabile).
Papias (s.v. Eridanus): 'Eridanus fluviorum rex' Virg. vel fluvius Italiae qui Padus dicitur [...]. Eridanus a Graecis dictus ab Eridano Solis filio, idest Phaetonte, qui in eo cecidisset dicitur (Mirabile).
Uguccione, F 53, 43 (s.v. fos): Item a fos quod est ignis hic Pheton -tontis, fìlius Solis, quasi totus ardens. Ipse enim primo vocabatur Eridanus, qui, cum male regeret currum patris, fulmine a love extinctus est et combustus; a qua combustione dictus est postea Pheton, et, quia tunc cecidit in Padum, inde Padus postea dictus est Eridanus ab illo in eo submerso (DaMA); P 5 (s.v. Padus): Hic PADUS -di fluvius est Lombardie, sic dictus ab uno trium fontium ex quibus habet originem qui Padus dicitur. Idem fluvius Padus dictus est Eridanus a Fetonte in eum submerso, qui Eridanus dicebatur (DaMA).
Balbi (s.v. Eridanus): Eridanus idest Padus. Vide in Padus (Mirabile); s.v. Padus = Uguccione P 5 (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Guido da Pisa Inf. XX 70-78: Po, idest Padus, est regalis fluvius Lombardie, qui antiquitus Eridanus dicebatur; de quo Virgilius in libro [I] Georgicorum: «Fluviorum rex Eridanus» (DDP).
Giovanni da Serravalle ad Inf. V 97-99: Sedet terra, ubi nata fui, super marinam: idest super mare; idest Ravenna situata fuit super mare Adriaticum, prope illum locum, ubi Padus descendit, ut habeat pacem cum sequacibus suis. Sciendum quod unus fluvius est in Ytalia in partibus Lombardie, qui vocatur Padus litteraliter, vulgariter Po, qui est maximus fluvius mundi post Danubium. Ymo Virgilius dicit de illo: Fluviorum rex Eridanus camposque per omnes. Vocabatur antiquitus Eridanus. Iste fluvius descendit in mare, sive in sinum Adriaticum bene per sex partes, sive per sex horas, et una pars distat ab alia bene per viginti milliaria, vel decem octo (DDP).
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 02.05.2023.