ydioma, -atis (s.n.)

1. lingua particolare (Tavoni De vulg.).
De vulg. I iv 1 Nunc quoque investigandum esse existimo cui hominum primum locutio data sit, et quid primitus locutus fuerit, et ad quem, et ubi, et quando, nec non et sub quo ydiomate primiloquium emanavit.
De vulg. I vi 1 Quoniam permultis ac diversis ydiomatibus negotium exercitatur humanum, ita quod multi multis non aliter intelligantur verbis quam sine verbis, de ydiomate illo venari nos decet quo vir sine matre, vir sine lacte, qui nec pupillarem etatem nec vidit adultam, creditur usus.
De vulg. I vi 1 Quoniam permultis ac diversis ydiomatibus negotium exercitatur humanum, ita quod multi multis non aliter intelligantur verbis quam sine verbis, de ydiomate illo venari nos decet quo vir sine matre, vir sine lacte, qui nec pupillarem etatem nec vidit adultam, creditur usus.
De vulg. I vi 7 Fuit ergo hebraicum ydioma illud quod primi loquentis labia fabricarunt.
De vulg. I vii 7 Quot quot autem exercitii varietates tendebant ad opus, tot tot ydiomatibus tunc genus humanum disiungitur; et quanto excellentius exercebant, tanto rudius nunc barbariusque locuntur.
De vulg. I vii 8 Quibus autem sacratum ydioma remansit nec aderant nec exercitium commendabant, sed graviter detestantes stoliditatem operantium deridebant. Sed hec minima pars, quantum ad numerum, fuit de semine Sem, sicut conicio, qui fuit tertius filius Noe: de qua quidem ortus est populus Israel, qui antiquissima locutione sunt usi usque ad suam dispersionem.
De vulg. I viii 2 Sed sive advene tunc primitus advenissent, sive ad Europam indigene repedassent, ydioma secum tripharium homines actulerunt; et afferentium hoc alii meridionalem, alii septentrionalem regionem in Europa sibi sortiti sunt; et tertii, quos nunc Grecos vocamus, partim Europe, partim Asye occuparunt.
De vulg. I viii 3 Ab uno postea eodemque ydiomate in vindice confusione recepto diversa vulgaria traxerunt originem, sicut inferius ostendemus.
De vulg. I viii 3 Nam totum quod ab hostiis Danubii sive Meotidis paludibus usque ad fines occidentales Anglie Ytalorum Francorumque finibus et Oceano limitatur, solum unum obtinuit ydioma, licet postea per Sclavones, Ungaros, Teutonicos, Saxones, Anglicos et alias nationes quamplures fuerit per diversa vulgaria dirivatum, hoc solo fere omnibus in signum eiusdem principii remanente, quod quasi predicti omnes affirmando respondent.
De vulg. I viii 4 Ab isto incipiens ydiomate, videlicet a finibus Ungarorum versus orientem, aliud occupavit totum quod ab inde vocatur Europa, nec non ulterius est protractum.
De vulg. I viii 5 Totum vero quod in Europa restat ab istis, tertium tenuit ydioma, licet nunc tripharium videatur: nam alii alii alii affirmando locuntur, ut puta Yspani, Franci et Latini. Signum autem quod
De vulg. I viii 5 Signum autem quod ab uno eodemque ydiomate istarum trium gentium progrediantur vulgaria, in promptu est, quia multa per eadem vocabula nominare videntur, ut ”Deum“, ”celum“, ”amorem“, ”mare“, ”terram“, ”est“, ”vivit“, ”moritur“, ”amat“, alia fere omnia.
De vulg. I ix 1 Nos autem nunc oportet quam habemus rationem periclitari, cum inquirere intendamus de hiis in quibus nullius autoritate fulcimur, hoc est de unius eiusdemque a principio ydiomatis variatione secuta. Et quia per notiora itinera salubrius breviusque transitur, per illud tantum quod nobis est ydioma pergamus, alia desinentes: nam quod in uno est rationale, videtur in aliis esse causa.
De vulg. I ix 1 Et quia per notiora itinera salubrius breviusque transitur, per illud tantum quod nobis est ydioma pergamus, alia desinentes: nam quod in uno est rationale, videtur in aliis esse causa.
De vulg. I ix 2 Est igitur super quod gradimur ydioma tractando tripharium, ut superius dictum est: nam alii alii alii vero dicunt Et quod unum fuerit a principio confusionis (quod prius probandum est)apparet, quia convenimus in vocabulis multis, velut eloquentes doctores ostendunt: que quidem convenientia ipsi confusioni repugnat, que ruit celitus in edificatione Babel.
De vulg. I x 1 Triphario nunc existente nostro ydiomate, ut superius dictum est, in comparatione sui ipsius, secundum quod trisonum factum est, cum tanta timiditate cunctamur librantes quod hanc vel istam vel illam partem in comparando preponere non audemus, nisi eo quo gramatice positores inveniuntur accepisse ”sic“ adverbium affirmandi: quod quandam anterioritatem erogare videtur Ytalis, qui sì dicunt.

De vulg. 16

ydioma, De vulg. I iv 6; I vii 8; I viii 2; I viii 3; I viii 5; I ix 1; I ix 2
ydiomate, De vulg. I iv 1; I vi 1; I viii 3; I viii 4; I viii 5; I x 1
ydiomatibus, De vulg. I vi 1; I vii 7
ydiomatis, De vulg. I ix 1

ydioma tripharium: De vulg. I viii 2; I viii 5; I ix 2
sacratum ydioma: De vulg. I vii 8

Grecismo. A partire dai grammatici del III – IV sec. d.C., il sost. indica una lingua particolare (ThLL s.v. idioma 1) oppure una parola o un costrutto peculiari, spesso in riferimento alla lingua lat. con accezione contrastiva rispetto alla lingua greca (vd. OLD s.v. idioma e ThLL s.v. idioma 2). Negli autori cristiani, il termine assume il valore di ‘espressione particolare propria della Scrittura’ (Tavoni, Contributo, p. 400 n 21).

Il tratto semantico della particolarità, individuato sulla base dell'etimologia dai lessicografi medievali (fra cui spicca Uguccione), è consapevolmente valorizzato da D.  nei capitoli IV-IX del De vulg., «per marcare la seconda fase della propria argomentazione, che scende dall'universale della locutio umana al particolare delle antichissime lingue dell'umanità» (Tavoni De vulg., pp. 1154-1155). In questo senso, il termine descrive sia la lingua particolare in cui si è espresso per la prima volta Adamo (vd. primiloquium e cfr. l’espressione notevole forma locutionis nella voce locutio in VDL) sia gli  idiomi babelici, identificati dall’unico tratto semantico effettivamente conoscibile, e cioè la loro reciproca diversità.

D. specializza il termine ydioma (tranne che nell’unica occorrenza in I vii 7) per designare queste lingue antiche e perdute, mentre riserva il termine vulgare per designare le lingue moderne da esse derivate (Tavoni, Contributo, pp. 415-416 e cfr. vulgare in VDL). Per quanto riguarda la veste grafica, nei mss. vi è oscillazione fra ydioma e idioma (ma anche ydyoma), vd. Rajna De vulg., pp. 13 e 33.

L’espressione ydioma tripharium indica le tre distinte lingue babeliche che occupano l’Europa dopo la dispersione (Tavoni De vulg., pp. 1200-1201 e cfr. scheda tripharius in VDL). L’espressione sacratum idioma è dantesca e, allo stato attuale della documentazione, non ha riscontro nella latinità precedente e successiva. Essa indica la lingua originaria di Adamo, che si identifica con l’ebraico, cfr. Tavoni De vulg., pp. 1181 e p. 1193 e Tesi, Lingua, pp. 35-35.

Frequente nei commenti trecenteschi anche in riferimento alla dispersione babelica delle lingue, contesto d’uso del De vulgari eloquentia (vd. campo Corrispondenze).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
idioma, vd. ED.
Latino classico e tardoantico:

il signif. dantesco di ‘lingua particolare’ è molto raro e a quest’altezza temporale se ne riscontra una sola att. (ThLL s.v. idioma 2 e Blaise Patr. s.v. idioma), vd. Mir. Theclae 1 p. 169, 14 locus Britannico idiomate Lantteglin nuncupatur (cit. in ThLL  s.v. idioma).

Latino medievale:

ampiamente att. nel signif. di ‘lingua’ (vd. DMLBS 6). In particolare, nella trattatistica retorica di Boncompagno da Signa, sembra sinon. di ‘lingua volgare’. Il valore di ‘particolarità linguistica’ rende il termine adatto a descrivere la varietà delle lingue in Tommaso d'Aquino (Tavoni, Contributo, pp. 400-403), vd. Boncompagno da Signa, Cedrus p. 173 Mercatores in suis epistolis verborum ornatum non requirunt, quia fere omnes et singuli per idiomata propria seu vulgaria vel per corruptum latinum ad invicem sibi scribunt et rescribunt (ALIM); Tommaso d’Aquino, Super I ad Cor. XII ii 729  Facultas autem persuasionem pronuntiandi consistit in hoc quod homo possit loqui intelligibiliter aliis. Quod quidem impeditur dupliciter. Uno modo per diversitatem idiomatum (LLT); Tommaso d’Aquino, Super I ad Cor. XII iii 756 nec scilicet propter varietatem idiomatum evangelica doctrina impediretur (LLT).

Lessicografi medievali:

Papias (s.v. idioma): idioma, proprietas vel consuetudo: nam ideos, idest proprium graece vel proverbium (Mirabile).
Uguccione, I 32, 3 (s.v. ydios): Ab hemium et ydios dicitur hoc ydioma, proprietas loquendi in qualibet lingua: unusquisque enim in suo ydiomate loquitur (DaMA). 
Balbi (s.v. idioma) = Uguccione.

Commentatori danteschi:

Pietro Alighieri (1) ad Inf. XXXI 77: De Nembrot habetur Genesi XI. quomodo fecit turrim Babel, et quomodo Deus ejus idioma et suorum sociorum mutavit (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XXXI 67-69: Adhuc nihil significarent hic, nisi quod ponuntur ad significandum quod idioma istius non erat intelligibile alicui, quia propter eius superbiam facta est divisio labiorum (DDP).
Benvenuto da Imola ad Purg. XII 34-36: Hic poeta describit alium actum et effectum superbiae, scilicet, magni gigantis Nembroth, quem descripsit Inferni capitulo XXXI a magnitudine sua, a sono terribili cornu, ab idiomate non intelligibili, a fune quo erat ligatus (DDP).

Autore: Giulia Pedonese.
Data redazione: 30.04.2019.
Data ultima revisione: 22.05.2021.