modulamen, -inis (s.n.)

1. canto, melodia (Castiglioni-Mariotti).
Eg. II 2 Vidimus in nigris albo patiente lituris / Pyerio demulsa sinu modulamina nobis.

Eg. 1

modulamina, Eg. II 2
-

Hapax nel lat. dantesco; att. nel lat. class. solo in Gell. XIII 21, 16 nel signif. di 'suono grato all’orecchio' (cfr. ThLL s.v. modulamen), poi ricorrente nel lat. tardoant. e mediev. con il valore di 'melodia, armonia' e per estensione di 'canto poetico'. In quest’ultima accezione lo utilizza D. in Eg. II 2 a indicare l’epistola metrica di Giovanni del Virgilio. Il sost. registra un’occorrenza assai pertinente al contesto dantesco in Alcuino, Carm. LXI 9, dove si lega alla dolcezza del canto della Musa (vd. Eg. II 21 «dulce melos»), e ricorre in ambito bucolico anche in Modoino, Nas. I 59; trova poi attestazione in Mussato e nel Diaffonus di Giovanni del Virgilio.

L’idea di 'dolcezza' del canto poetico è esplicita nella def. di Uguccione, dove il sost. è att. come deverbale da modulor (M 125, 3-4, s.v. modus «modulor -aris, cantare dulciter, melodias facere ... unde modulamen, cantatio dulcis et melica», DaMA). Su questa base D. utilizza in De vulg. II viii 5 modulatio quale sinonimo di melodia, nel signif. specifico di 'messa in musica della canzone' (vd. melodia, melos, modulatio in VDL, modulazione in ED).

Il termine registra una significativa fortuna nella tradizione bucolica successiva, con att. in Checco di Meletto Rossi, Eg. II 38 «Sic se sicque suos numeros modulamine probans / arguit alterius forsan tentamina» (Poeti d'Italia); Petrarca, Buc. III 114 «dic nexa canentes / orbibus imparibus, vario modulamine vocum, / cuncta novem» (Poeti d’Italia); Quatrario, Egl. I 69 «Fistula nunc siluit, sequitur modulamine vocem» (Poeti d’Italia); Boiardo, Past. VI 11 «Stabat Michalii Bargus sub vertice montis / mollia Pierio fundens modulamina versu» (Poeti d’Italia; notevole il parallelo tra «Pierio ... versu» e «Pyerio ... sinu» di D.); 91 «Haec memini doctum vario modulamine Bargum / fundentem, et coelo referentes carmina montes» (Poeti d’Italia).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
nel lat. class. solo Gell. XIII 21, 16 Itidem in secunda simili usus modulamine “manifesto peccatu” inquit, non “peccato” (LLT); att. più frequenti nel lat. tardoant. (cfr. ThLL s.v. modulamen, 1). Tra le più significative in relazione all’uso dantesco: Lact. Phoen. 45 Incipit illa sacri modulamina fundere cantus (MqDq); Prud. Ham. 316 Num propter lyricae modulamina vana puellae / nervorumque sonos (MqDq); Paul. Nol. Carm. VI 24 aptavit citharis nomen venerabile David, / consona caelesti pangens modulamina plectro (MqDq); Sidon. Carm. I 9 Castalidumque chorus vario modulamine plausit (MqDq); Ven. Fort. Carm. II 9, 53 Stamina psalterii lyrico modulamine texens / versibus orditum carmen amore trahit (MqDq); Mart. Cap. IX 920 Talibus Harmoniae carminibus oblectati omnes permulsique divi: nec minor quippe ex fidibus suavitas quam vocis modulamine resultabat (LLT).
Latino medievale:

att. di media frequenza; tra le più significative in relazione all’uso dantesco: Alcuino, Carm. LVIII 9 Ver prior adlusit ternos modulamine versus (MGH); LXI 9 Dulce melos iterans vario modulamine Musae (MGH); Modoino, Nas. I 59 Illius inmensas quam cesset fistula laudes / promere nostra sacro gracili modulamine cantu (DaMA); Gualtiero di Châtillon, Alexandreis IV 414 lirico modulamine carmen / inmortale canens et in evum Gloria vivax (LLT); Giovanni di Garlandia, Integ. Ov. V 25 Tersicore cum psalterii modulamine campum / intrat (DaMA); Mussato, Epist. XVIII 106 Nam verum non ipsa Deum modulamine solo / placat, ad hunc tantum prodens sua carmina finem (Poeti d'Italia); Giovanni del Virgilio, Diaff. V 83 Et Philomela dabat residens modulamina ramis (DaMA).

Lessicografi medievali:

Papias (s.v. modulamina): modulamina: cantiones suavitates (Mirabile).
Uguccione, M 125, 4 (s.v. modus): modulamen, cantatio dulcis et melica (DaMA).
Balbi (s.v. modulor) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:

Pietro Alighieri (3) ad Purg. I 1-12: in dictas garrulas aves dicunt esse mutatas dictas Pyerides. Et moti sunt ex eo quod humane vocis novem sunt consonantie seu modulamina [...]. Aliqui addunt Apollinem dictis Musis, dicentes decem esse modulamina nostre vocis (DDP).
Pietro Alighieri (1) ad Par. II 7-9: Et dicuntur duae, scilicet, Ursa major, quae dicitur Parrhasis, et Ursa minor, quae dicitur Bootes. Hoc est, quod per modulamina poetica hoc monstrabit (DDP).

Autore: Veronica Dadà.
Data redazione: 01.03.2022.