Eg. 1
hyrcos, Eg. II 47
Il sost. presenta due occorrenze nel lat. dantesco; la prima in Eg. II 47, entro l’amara constatazione con cui Melibeo risponde all’auspicio di Titiro-Dante di ricevere l’alloro poetico nella patria Firenze: l’immagine evocata è quella delle caprette, che il pastore aveva fatto nascere da prescelte madri e capri («hyrcos»), ma avrebbe trovato ormai invecchiate al suo ritorno, a emblema del prolungato esilio.
Il termine registra varie att. poetiche nel lat. class. e, in ambito bucolico, ricorre in Virgilio (Ecl. III 8; 91) e Calpurnio Siculo (V 23; 68), mentre non si riscontra nella bucolica mediolatina e, in generale, presenta scarse att. poetiche nel lat. mediev. È invece assai diffuso nei testi in prosa, soprattutto di ambito religioso o di esegesi biblica, dato che all’animale fa riferimento l’Antico Testamento, connotandolo quale vittima sacrificale e simbolo della depurazione dal peccato: cfr. Nm. 28, 15 «hircus quoque offeretur Domino pro peccatis in holocaustum sempiternum cum libamentis suis» (LLT); Lv. 16, 22 «cumque portaverit hircus omnes iniquitates eorum in terram solitariam et dimissus fuerit in deserto» (LLT).
Con un’accezione morale negativa il sost. si afferma nel lat. tardoant. e mediev., come testimoniano le def. dei lessicografi mediolatini, che concordemente, a partire da Isidoro, lo designano quale «lascivum animal et petulcum et fervens semper ad coitum». In questo senso si esprimeva già Servio, ad Ecl. III 8: «hircos, id est capros, libidinosa constat esse animalia: unde Horatius libidinosus immolabitur caper et agna Tempestatibus. quod etiam Plinius Secundus dicit hirci si casu aliquo coeuntes vident, adeo indignantur, ut in eos paene impetum faciant. Hinc est ‘transversa tuentibus hircis’, id est vestram turpitudinem indignantibus» (DaMA).
Questa connotazione morale non si rileva però nell’uso dantesco, che richiama l’animale nel suo valore proprio e letterale, quale componente del paesaggio bucolico (cfr. anche bos, capella, caper, ovis, pecus in VDL): nel medesimo signif. il termine è utilizzato anche da Giovanni del Virgilio, Eg. III 26 «Si cantat oves et Tityrus hyrcos / aut armenta trahit, quianam civile canebas / urbe sedens carmen?» (Poeti d'Italia) e poi in Eg. Muss. 237 «Ante elephas onagro sternetur, bubalus yrco / in barathrumque cadet Iovis Yda vel Herculis Oeta» (Poeti d'Italia); a seguire, presenta numerose occorrenze nella bucolica trecentesca di Petrarca e Boccaccio: cfr. ad es. Petrarca, Buc. VI 1 «Quis nemus omne vagis lacerandum prebuit hircis?»; 203 «Lascivos errare greges, hircosque procaces / coniugio gaudere sinas» (Poeti d'Italia); VII 15 «Ne pigeat, numeremus oves, numeremus et hircos» (Poeti d'Italia); Boccaccio, Bucc. V 22 «lacesset / hyrcos interea morsu vel terreat agnos» (Poeti d'Italia); XIII 17 «Imo age, da rivos hyrcis umbrasque capellis»; 148 «Et tu dignus eras vitula, tu dignus et hyrco» (Poeti d’Italia) etc.
Il termine ricorre poi nell’Ep. XIII 29 nell’ambito della definizione della tragedia, secondo un uso ampiamente diffuso nel mediolatino e rinsaldato dalla definizione di Isid. Orig. VIII vii 5 «Tragoedi dicti, quod initio canentibus praemium erat hircus, quem Graeci τράγος vocant. Unde et Horatius: “Carmine qui tragico vilem certavit ob hircum"» (Mirabile). Entrambe le etimologie sono peraltro riproposte da Guido da Pisa nel commento ad Inf. XX 114.
numerose (cfr. MLW s.v. hircus), tra cui in ambito poetico: Gualtiero di Châtillon, Alexandreis V 9 affuit a siccis veniens Aquilonibus hyrcus, / ultio divina, proles Philippica, Magnus (LLT); Rangerio di Lucca, Vita S. Anselmi, p. 1244 Hae ergo in serie prorsus non invenieris, / hyrcus es et ilem pascis habesque gregem (MGH); Nivardo di Gand, Yseng. IV 373 Cetera dicturum vehemens intercipit hircus; Nivardo di Gand, Yseng. IV 577 Hircus ait: ‘Non peior erit me iudice, quamvis / perdiderit totum, quod probitatis habet’ (LLT); cfr. anche Pier Damiani, Epist. 31 Numquid hyrcus in hyrcum aliquando libidine praecipitatus insiluit? (MGH).
Isid. Orig. XII i 14: hircus lascivum animal et petulcum et fervens semper ad coitum; cuius oculi ob libidine in transversum aspiciunt, unde et nomen traxit. Nam hirqui sunt oculorum anguli secundum Svetonium; cuius natura adeo calidissima est ut adamantem lapidem, quem nec ignis, nec ferri domare valet materia, solus huius cruor dissolvat. Maiores hirci Cinyphii dicuntur a fluvio Cinyphe in Libya, ubi grandes nascuntur (Mirabile).
Papias (s.v. hircus): hircus lascivum animal et fervens semper ad coitum, cuius oculi ab libidine in transversum aspiciunt, unde nomen traxit. Nam hirqui sunt oculorum anguli, cuius natura adeo est calida ut adamantem quam nec ignis, nec ferrum domare valent, solus huius sanguis dissolvat. Maiores hirci cyniphei dicuntur a fluvio Cyniphe in Lybia, ubi grandes nascuntur (Mirabile).
Uguccione H 46, 2 (s.v. hyrquus): hyrcus -ci, idest caper, scilicet animal lascivum et petulcum et fervens semper ad coitum, cuius oculi ob libidinem in transversum aspiciunt et ad hyrquos retorquentur, et inde dictus est hyrcus. Dicitur enim de naturali ystoria hyrcos ita esse libidinosos ut indignentur si videant alios coeuntes, et in eos impetum faciant (DaMA).
Balbi (s.v. hirquus) = Uguccione (Mirabile).