dependentia, -e (s.f.)

1. legame di dipendenza.
Mon. III xi 2 Propter quod dicunt quod omnes qui fuerunt Romanorum Imperatores post ipsum, et ipsi advocati Ecclesie sunt et debent ab Ecclesia advocari: ex quo etiam sequeretur illa dependentia quam concludere volunt.

Mon. 1

dependentia, Mon. III xi 2

-

Hapax nel lat. dantesco. Il termine, derivato da dependeo (vd. in VDL), inizia a essere attestato nel lat. mediev. a partire dall’età scolastica (l’unica eccezione sembra rappresentata da Iulian. In Iob, 41), ove è impiegato principalmente in campo filosofico. Non mancano, però, gli usi in ambiti diversi quali, per es., il linguaggio tecnico della grammatica e in contesti politici. La Definizione tiene conto delle differenti traduzioni proposte dagli editori.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
la parola non è att. nel lat. class., mentre per il lat. tardoant. si segnala una sola occorrenza: Iulian. In Iob, 41 Quis revelabit faciem indumenti eius, et in medio oris eius quis intravit? Id est, illam dependentiam qua oris eius voracitas impeditur (LLT-A).
Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze ritenute significative: Alessandro di Hales, Glossa Sent. I d. 19, n. 4 Quamvis creatura ad Creatorem dependeat ut causatum ad causam, non tamen e converso est dependentia (LLT-B); Alberto Magno, Comm. in I Sent. d. 8D, a. 24 In natura spirituali est simplicitas quaedam sicut Angeli sine dependentia ad corporalem materiam: et haec maior est quam naturae rationalis in anima: quae licet quantitate careat, tamen habet dependentiam ad corpus (LLT-B); Guglielmo d’Auxerre, Summa II app. 19 Angeli autem differentia ab anima rationali est impermissibilitas sive abstractio absoluta a corporea substantia, qua aptus est angelus stare in se et per se sine aliqua dependentia ab aliqua inferiori substantia (LLT-B); Ruggero Bacone, Quaest. alt. sup. prima Phil. 3 omne illud cujus origo et dependentia secundum se <est> a corruptibili est corruptibile (LLT-B); Tommaso d’Aquino, De ente 4 non est impossibile esse aliquam formam sine materia, forma enim in eo quod est forma non habet dependentiam ad materiam (LLT-A); Sigieri di Brabante, Quaest. anima 4, 14 licet anima rationalis per suam substantiam agat, tamen virtus eius recipiens intelligibilia, scilicet possibilis intellectus, et virtus eius, scilicet intellectus agens, causans intellecta, dependentiam habent ad corpus (LLT-B); Tolomeo da Lucca (Bartolomeo Fiadoni), Reg. Princ. II xvi 919 Ubi (…) est dependentia in dominio, necessaria est superioris reverentia, quia per se nihil est, ut in ministris regalium curiarum contingit (LLT-A); Folchino dei Borfoni, Cremonina III 4 Quod quidem verbum habet duas dependentias: unam ad suppositum per quam dividitur per personale et impersonale, aliam ad appositum per quam dividitur per activum, passivum, neutrum, commune et deponens (LLT-A).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
All'interno dei commenti lat. alla Commedia il termine dependentia compare una sola volta nell'accezione dantesca:
Filippo Villani ad Inf. I Nota: Altius (…) paululum materiam ordientes, scire debemus de natura intellectus humani Platonem et Aristotelem omnesque recte phylosophantes convenisse, ponentes partes quatuor, species, gradus, seu qualitates intellectus, dependentiam inter se habentes atque ordine in unitate anime observantes (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 08.02.2021.