1. fondamento (
Castiglioni-Mariotti).
Mon. II vi 3 Propter quod patet quod natura ordinat res cum respectu suarum facultatum, qui respectus est fundamentum iuris in rebus a natura positum. Ex quo sequitur quod ordo naturalis in rebus absque iure servari non possit, cum inseparabiliter iuris fundamentum ordini sit annexum: necesse igitur est ordinem de iure servari.
Mon. III iii 10 Nec mirum, cum iam audiverim quendam de illis dicentem et procaciter asserentem traditiones Ecclesie fidei fundamentum (...).
Mon. III x 7 Preterea, sicut Ecclesia suum habet fundamentum, sic et Imperium suum. Nam Ecclesie fundamentum Cristus est (...). Imperii vero fundamentum ius humanum est.
Mon. III x 8 Modo dico quod, sicut Ecclesie fundamento suo contrariari non licet, sed debet semper inniti (...), sic et Imperio licitum non est contra ius humanum aliquid facere.
fundamento, Mon. III x 8
fundamentum, Mon. II vi 3 [2 v.]; III iii 10; III x 7 [3 v.]
fundamentum ecclesie: Mon. III x 7; III x 8
fundamentum iuris: Mon. II vi 3
Il sost., derivato da
fundare, è att. dall'età class. a indicare «id quo quidpiam fundatur ac nititur» in senso proprio e in senso traslato (vd.
Forcellini s.v.
fundamentum). Il lat. mediev. conserva il signif. individuato, che sviluppa in maniera specifica: es. «fonds, domaine; fondation (de monastère, d'église);
champ (en langage héraldique)» (
Blaise Mediev. s.v.
fundamentum).
D. ricorre al vocabolo esclusivamente nella
Mon. e solo a indicare - in senso traslato - 'ciò sui cui si fonda qualcosa' (specialmente l'
ecclesia o il
ius). Nella
Mon., inoltre, è att. anche l'unica occorrenza dell'agg. derivato
fundamentalis. A proposito di
Mon. III
iii 10 si veda
Vallone,
Monarchia III, iii, 10.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
fondamento, vd.
ED (V.
Valente).
Latino classico e tardoantico:
il sost. è ampiamente att. nel lat. class. ora in senso proprio ora in senso traslato (vd.
Nota). In senso traslato
fundamentum indica il 'principio, ciò su cui poggia qualcosa' (
ThLL s.v.
fundamentum II) anche, a partire dall'età cristiana, riferito a Cristo o alla fede (
ThLL s.v.
fundamentum II D): vd. es.
Cic.
Cluent. 53 Hoc enim vinculum est huius dignitatis qua fruimur in re publica, hoc
fundamentum libertatis, hic fons aequitatis; mens et animus et consilium et sententia civitatis posita est in legibus (
CC);
Tert.
Adv. Marc. III 8 [mortem Christi] (...) summum (...) fundamentum Evangelii (...), et salutis nostrae, et praedicationis suae (
CC).
Latino medievale:
il sost. è ampiamente att. anche nel lat. mediev., pertanto si riportano a titolo d'es. solo alcune occorrenze dei nessi
fundamentum iuris e
fundamentum ecclesie (ricorrenti in D.):
Innocenzo III Papa,
Serm., 1 Sane licet Christus sit primum et praecipuum
fundamentum Ecclesiae, (…) apostoli tamen sunt secunda et secundaria fundamenta (
LLT);
Bonaventura,
Serm. div., 23 passio Christi habet in nobis triplicem effectum hierarchicum, cum sit Dominus hierarchiae Ecclesiae
fundamentum, scilicet effectum purgandi, illuminandi et perficiendi (
LLT);
Tommaso d’Aquino,
In IV Sent., d. 13, q. 2, a. 1 isti (
scil. schismatici) in principio perversum dogma non habent, sed ab Ecclesiae
fundamento recedentes in vaniloquium vertuntur, et perversum aliquod confingunt, et sic in fine in haeresim labuntur (
LLT);
Alessandro di Roes,
Memoriale, 36 Sed quid per Petrum apostolorum principem et
fundamentum ecclesie nisi regale sacerdotium intelligimus? (
MGH);
Raimondo Lullo (?),
Nov. log. iuris, I
fundamentum iuris consistit in homine, eo quia ius in homine sustentatum est (
LLT).
Lessicografi medievali:
Isid. Orig. XV vii 1: Fundamentum dictum quod fundus sit domui (Mirabile).
Papias (s.v. fundamentum): Fundamentum dictum quod sit fundus domus. Fundamentum singulariter significat Christum, pluraliter patriarchas, prophetas, apostolos et caeteros praedicatores (Mirabile).
Uguccione, F 64, 6 (s.v. fundo): (...) fundamentum dictum sic quia fundus sit domui, et est ethimologia (DaMA).
Balbi (s.v. fundamentum) = Uguccione (Mirabile).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 28.07.2020.