fundamentum, -i (s.n.)

1. fondamento (Castiglioni-Mariotti).
Mon. II vi 3 Propter quod patet quod natura ordinat res cum respectu suarum facultatum, qui respectus est fundamentum iuris in rebus a natura positum. Ex quo sequitur quod ordo naturalis in rebus absque iure servari non possit, cum inseparabiliter iuris fundamentum ordini sit annexum: necesse igitur est ordinem de iure servari.
Mon. III iii 10 Nec mirum, cum iam audiverim quendam de illis dicentem et procaciter asserentem traditiones Ecclesie fidei fundamentum (...).
Mon. III x 7 Preterea, sicut Ecclesia suum habet fundamentum, sic et Imperium suum. Nam Ecclesie fundamentum Cristus est (...). Imperii vero fundamentum ius humanum est.
Mon. III x 8 Modo dico quod, sicut Ecclesie fundamento suo contrariari non licet, sed debet semper inniti (...), sic et Imperio licitum non est contra ius humanum aliquid facere.

Mon. 7

fundamento, Mon. III x 8
fundamentum, Mon. II vi 3 [2 v.]; III iii 10; III x 7 [3 v.]

fundamentum ecclesie: Mon. III x 7; III x 8
fundamentum iuris: Mon. II vi 3
Il sost., derivato da fundare, è att. dall'età class. a indicare «id quo quidpiam fundatur ac nititur» in senso proprio e in senso traslato (vd. Forcellini s.v. fundamentum). Il lat. mediev. conserva il signif. individuato, che sviluppa in maniera specifica: es. «fonds, domaine; fondation (de monastère, d'église); champ (en langage héraldique)» (Blaise Mediev. s.v. fundamentum).

D. ricorre al vocabolo esclusivamente nella Mon. e solo a indicare - in senso traslato - 'ciò sui cui si fonda qualcosa' (specialmente l'ecclesia o il ius). Nella Mon., inoltre, è att. anche l'unica occorrenza dell'agg. derivato fundamentalis. A proposito di Mon. III iii 10 si veda Vallone, Monarchia III, iii, 10.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
fondamento, vd. ED (V. Valente).
Latino classico e tardoantico:
il sost. è ampiamente att. nel lat. class. ora in senso proprio ora in senso traslato (vd. Nota). In senso traslato fundamentum indica il 'principio, ciò su cui poggia qualcosa' (ThLL s.v. fundamentum II) anche, a partire dall'età cristiana, riferito a Cristo o alla fede (ThLL s.v. fundamentum II D): vd. es. CicCluent. 53 Hoc enim vinculum est huius dignitatis qua fruimur in re publica, hoc fundamentum libertatis, hic fons aequitatis; mens et animus et consilium et sententia civitatis posita est in legibus (CC); TertAdv. Marc. III 8 [mortem Christi] (...) summum (...) fundamentum Evangelii (...), et salutis nostrae, et praedicationis suae (CC).
Latino medievale:
il sost. è ampiamente att. anche nel lat. mediev., pertanto si riportano a titolo d'es. solo alcune occorrenze dei nessi fundamentum iuris fundamentum ecclesie (ricorrenti in D.): Innocenzo III Papa, Serm., 1 Sane licet Christus sit primum et praecipuum fundamentum Ecclesiae, (…) apostoli tamen sunt secunda et secundaria fundamenta (LLT); Bonaventura, Serm. div., 23 passio Christi habet in nobis triplicem effectum hierarchicum, cum sit Dominus hierarchiae Ecclesiae fundamentum, scilicet effectum purgandi, illuminandi et perficiendi (LLT); Tommaso d’Aquino, In IV Sent., d. 13, q. 2, a. 1 isti (scil. schismatici) in principio perversum dogma non habent, sed ab Ecclesiae fundamento recedentes in vaniloquium vertuntur, et perversum aliquod confingunt, et sic in fine in haeresim labuntur (LLT); Alessandro di Roes, Memoriale, 36 Sed quid per Petrum apostolorum principem et fundamentum ecclesie nisi regale sacerdotium intelligimus? (MGH); Raimondo Lullo (?), Nov. log. iuris, I fundamentum iuris consistit in homine, eo quia ius in homine sustentatum est (LLT).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. XV vii 1: Fundamentum dictum quod fundus sit domui (Mirabile).
Papias (s.v. fundamentum): Fundamentum dictum quod sit fundus domus. Fundamentum singulariter significat Christum, pluraliter patriarchas, prophetas, apostolos et caeteros praedicatores (Mirabile).
Uguccione, F 64, 6 (s.v. fundo): (...) fundamentum dictum sic quia fundus sit domui, et est ethimologia (DaMA).
Balbi (s.v. fundamentum) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 28.07.2020.