1. irragionevole, irrazionale (
Castiglioni-Mariotti), contrario alla ragione (
Chiesa-Tabarroni Mon.).
Mon. III x 12 Et cum iurisdictio temporalis finita sit et omne finitum per finitas decisiones assummatur, sequeretur quod iurisdictio prima posset annichilari: quod est irrationabile.
irrationabile, Mon. III x 12
irrationabile esse: Mon. III x 12
Hapax nel lat. dantesco. L’agg. è utilizzato da D. solo nella sua forma sostantivata con il signif. di 'cosa contraria alla ragione'; l’uso di irrationabile seguito dal v. essere, inoltre, pare affermarsi dall’età tardoantica (vd. ThLL s.v. irrationabilis II A).
D., infine, impiega anche il termine connesso rationabilis.
Mon. III x 12: irrationabile] irrationabile A, B, C, D, E, F, G, H, K, L, M, N, P, S, T, U, V, Y et edd., racionabile Ph (ratinabile), Z
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
inrazionabile, vd. ED.
Latino classico e tardoantico:
in lat. l'agg. vale «non rationabilis», ora «de iis quae ratio seu intellectus deficit» (
ThLL s.v.
irrationabilis I), ora «de iis quae rationi vel intellectui non congruunt»
(ThLL s.v. irrationabilis II). In particolare, coincidente con l'uso dantesco, è l'impiego dell'agg. «de opinionibus vel actibus, quae procedunt ex ratiocinatione incongrua»: es.
Orig.
In Matth. 15, 14 suspiciones exponere me debere et rationes causasque suspicionum non esse
irrationabile existimavi;
Rufin.
Adamant. 4, 8 valde mihi videtur inconsequens et
irrationabile esse, quod a Valentino... proponitur;
Cassiod.
Ios. c. Ap. 1, 271
irrationabile est, quod ait (vd.
ThLL s.v.
irrationabilis II.A.1).
Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze ritenute significative:
Anselmo d’Aosta,
Monol. 21 Quapropter si summa natura tota est uno tempore in singulis omnibus locis: quot singula loca esse possunt, tot singulae summae naturae sunt; quod
irrationabile est opinari (
LLT-A);
Ugo di San Vittore,
Sent. div. II
Irrationabile est (…) Deum aliquam creaturam minus bonam facere, cum eam possit facere meliorem (
LLT-A);
Alberto Magno,
Comm. in I Sent. 37D 14 Si dicatur, quod Deus et spiritus creatus sunt in eodem loco, spiritus autem duo creati non possunt esse in eodem loco propter confusionem: hoc
irrationabile est (
LLT-B);
Tommaso d’Aquino,
In Arist. de an. III 14, 800
irrationabile est, vel quod est contrarium rationi, vel quod est natum habere rationem et non habet (
LLT-A);
Walter Chatton,
Rep. Sent. 3, 6
irrationabile est quod intellectus agens plus distinguatur a possibili quam intellectio (
LLT-B).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
Codice Cassinese ad Par. IV Nota, Proemio {chiose sincrone}: hoc non solum contingit animalibus rationabilibus sed etiam irrationabilibus (DDP); ad Par. V 79 {chiose sincrone}: non sitis pecora fatua irrationabilia ita Judeus et hereticus habitans inter vos (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XXIV 124: Mulus est irrationabilis et incorrigibilis (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 28.04.2020.
Data ultima revisione: 15.08.2022.