irrationabilis, -e (agg.)

Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
inrazionabile, vd. ED.

Latino classico e tardoantico:
in lat. l'agg. vale «non rationabilis», ora «de iis quae ratio seu intellectus deficit» (ThLL s.v. irrationabilis I), ora «de iis quae rationi vel intellectui non congruunt» (ThLL s.v. irrationabilis II). In particolare, coincidente con l'uso dantesco, è l'impiego dell'agg. «de opinionibus vel actibus, quae procedunt ex ratiocinatione incongrua»: es. Orig. In Matth. 15, 14 suspiciones exponere me debere et rationes causasque suspicionum non esse irrationabile existimavi; Rufin. Adamant. 4, 8 valde mihi videtur inconsequens et irrationabile esse, quod a Valentino... proponitur; Cassiod. Ios. c. Ap. 1, 271 irrationabile est, quod ait (vd. ThLL s.v. irrationabilis II A 1).

Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze ritenute significative: Anselmo d’Aosta, Monol., 21 Quapropter si summa natura tota est uno tempore in singulis omnibus locis: quot singula loca esse possunt, tot singulae summae naturae sunt; quod irrationabile est opinari (LLT); Ugo di San Vittore, Sent. div., II Irrationabile est (…) Deum aliquam creaturam minus bonam facere, cum eam possit facere meliorem (LLT); Alberto Magno, Comm. in I Sent., d. 37 D, a. 14 Si dicatur, quod Deus et spiritus creatus sunt in eodem loco, spiritus autem duo creati non possunt esse in eodem loco propter confusionem: hoc irrationabile est (LLT); Tommaso d’Aquino, In Arist. de an., III xiv 800 irrationabile est, vel quod est contrarium rationi, vel quod est natum habere rationem et non habet (LLT); Walter Chatton, Rep. Sent., d. 3, q. unica, p. 6 irrationabile est quod intellectus agens plus distinguatur a possibili quam intellectio (LLT).

Lessicografi medievali:
-

Commentatori danteschi:

Codice Cassinese ad Par. IV Nota, Proemio {chiose sincrone}: hoc non solum contingit animalibus rationabilibus sed etiam irrationabilibus (DDP); ad Par. V 79 {chiose sincrone}: non sitis pecora fatua irrationabilia ita Judeus et hereticus habitans inter vos (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XXIV 124: Mulus est irrationabilis et incorrigibilis (DDP).