rationabilis, -e (agg.)

1. conforme a ragione.
De vulg. I iv 3 Sed quanquam mulier in scriptis prius inveniatur locuta, rationabilius tamen est ut hominem prius locutum fuisse credamus, et inconvenienter putatur tam egregium humani generis actum non prius a viro quam a femina profluxisse.
De vulg. I iv 4 Nam sicut post prevaricationem humani generis quilibet exordium sue locutionis incipit ab “heu”, rationabile est quod ante qui fuit inciperet a gaudio; et cum nullum gaudium sit extra Deum, sed totum in Deo, et ipse Deus totus sit gaudium, consequens est quod primus loquens primo et ante omnia dixisset “Deus”.
De vulg. I v 1 Si ergo Faber ille atque Perfectionis Principium et Amator afflando primum nostrum omni perfectione complevit, rationabile nobis apparet nobilissimum animal non ante sentire quam sentiri cepisse.
De vulg. I xv 5 Si ergo Bononienses utrinque accipiunt, ut dictum est, rationabile videtur esse quod eorum locutio per commixtionem oppositorum ut dictum est ad laudabilem suavitatem remaneat temperata: quod procul dubio nostro iudicio sic esse censemus.
Mon. II x 1 Usque adhuc patet propositum per rationes que plurimum rationabilibus principiis innituntur; sed ex nunc ex principiis fidei cristiane iterum patefaciendum est.
Questio 15 (...) cum igitur orbis lune sit ecentricus, rationabile videtur quod aqua in sua spera ecentricitatem imitetur orbis lune, et per consequens sit ecentrica (...).

De vulg. 4
Mon. 1
Questio 1

rationabile, De vulg. I iv 4; I v 1; I xv 5; Questio 15
rationabilibus, Mon. II x 1
rationabilius, De vulg. I iv 3

rationabile esse: De vulg. I iv 3; I iv 4
rationabile videri: De vulg. I xv 5; Questio 15

Il termine, che deriva da ratio, è raro nel lat. class. ma risulta frequentemente att. nel lat. cristiano con il signif. di 'razionale, ragionevole' (come il greco λογικός, vd. Forcellini s.v. rationabilis 1) e di 'conforme a ragione' (corrispondendo al greco εὔλογος, vd. Forcellini s.v. rationabilis 2, da cui deriva la Def. proposta).

L'agg. conserva i signif. individuati anche nel lat. mediev. (vd. DMLBS s.v. rationabilis) e diviene una delle voci tipiche del linguaggio scolastico (vd. razionabile in ED).

D. predilige l’impiego di rationabilis nella sua forma neutra in funzione sostantivata nel solo signif. di 'conforme a ragione'. D., inoltre, utilizza anche «distintamente rationalis, riservandolo all'uomo (...) e alle sue tipiche proprietà», riservando invece rationabilis «per caratterizzare (...) una (...) affermazione o interpretazione che sia conforme a ragione» (Tavoni De vulg. I iv 3, p. 34, n. ad loc.). La medesima distinzione - conservata dal volgare razionale e razionabile (vd. ibid.)- è sottolineata da Uguccione R 26, 4 («rationale dicitur quod utitur ratione, (…) rationabile quod ratione agitur vel dicitur vel quod ratione agit vel dicit»). D. ricorre, inoltre, anche ai termini collegat irrationabilis e ratio.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
razionabile, vd. ED.
Latino classico e tardoantico:
l'agg., che possiede essenzialmente due sfumature semantiche (vd. Nota), è att. con abbondanza a partire dall'età cristiana. Si segnala, perché occorrente in D., l'impiego di rationabilis, con il signif. di 'conforme a ragione' (vd. Forcellini s.v. rationabilis 2): es. SymmEpist. 40 Quid enim tam rationabile est, quam tribuere collegae, quod tibi quandoque bonos cupias exhibere? (CC); AugEpist. 120, 1 Si igitur rationabile est ut ad magna quaedam, quae capi nondum possunt, fides praecedat rationem, procul dubio quantulacumque ratio quae hoc persuadet, etiam ipsa antecedit fidem (CC).
Latino medievale:
l'agg. è ampiamente att. nel lat. mediev., pertanto si riportano a titolo d'es. solo alcune occorrenze: Aristotele, De caelo (tr. R. Grossatesta), II 7 quemadmodum enim ignea dicentes esse propter hoc dicunt, quoniam supremum corpus ignem esse aiunt, ut rationabile ens unumquodque constare ex hiis in quibus unumquodque est, et similiter nos dicimus (ALD); Aristotele, Physica (tr. Moerbeke), VIII v 37 Quoniam autem videmus ultimum, quod moveri quidem potest, motus autem principium non habet; et quod movetur quidem, ab alio autem sed non a seipso: rationabile est (ut non necessarium dicamus) et tertium esse, quod movet quidem cum sit immobile (ALD); Aristotele, Polit. (tr. Moerbeke), IV 8 ultimo (…) de tyrannide rationabile est facere mentionem (ALD); Alessandro di Afrodisia, In Met. (tr. Moerbeke), II 9 quando conveniat et infrigidetur iterum calida aqua, nulla videtur ignis excussio fieri, qualem illi dicunt tamquam inexistente aliquo actu, deinde segregato; propter quod neque in illis rationabilis interceptio (ALD).
Lessicografi medievali:

Papias (s.v. rationale): (…) rationabile (…) quod rationabiliter dictum vel factum est (Mirabile).
Uguccione R 26, 4 (s.v. reor): (…) rationabilis -e; et licet Boetius ista nomina indifferenter accipiat, differunt tamen, quia rationale dicitur quod utitur ratione, ut homo, angelus, anima, rationabile quod ratione agitur vel dicitur vel quod ratione agit vel dicit; unde multi, immo omnes homines sunt rationales, sed non omnes sunt rationabiles (DaMA).
Balbi (s.v. rationalis) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 27.04.2020.