rationalis, -e (agg.)

1. pertinente alla ragione (Castiglioni-Mariotti).
De vulg. I iii 2 Oportuit ergo genus humanum ad comunicandas inter se conceptiones suas aliquod rationale signum et sensuale habere: quia, cum de ratione accipere habeat et in rationem portare, rationale esse oportuit; de una ratione in aliam nichil deferri possit nisi per medium sensuale, sensuale esse oportuit. Quare, si tantum rationale esset, pertransire non posset; si tantum sensuale, nec a ratione accipere nec in rationem deponere potuisset.
De vulg. I iii 3 Hoc equidem signum est ipsum subiectum nobile de quo loquimur: nam sensuale quid est in quantum sonus est; rationale vero in quantum aliquid significare videtur ad placitum.
De vulg. I viii 1 Et cum radix humane propaginis principalis in oris orientalibus sit plantata, nec non ab inde ad utrunque latus per diffusos multipliciter palmites nostra sit extensa propago, ad fines occidentales protracta, forte primitus tunc vel totius Europe flumina, vel saltim quedam, rationalia guctura potaverunt.
De vulg. I ix 1 Et quia per notiora itinera salubrius transitur, per illud tantum quod nobis est ydioma pergamus, alia desinentes: nam quod in uno est rationale, videtur in aliis esse causa.
De vulg. II ii 6 Nunc autem que sint ipsa venemur. Ad quorum evidentiam sciendum est quod sicut homo tripliciter spirituatus est, videlicet vegetabili, animali et rationali, triplex iter perambulat. Nam secundum quod vegetabile quid est, utile querit, in quo cum plantis comunicat; secundum quod animale, delectabile, in quo cum brutis; secundum quod rationale, honestum querit, in quo solus est, vel angelice sociatur.
De vulg. II xi 1 Scientes quia rationale animal homo est et quia sensibilis anima et corpus est animal, et ignorantes de hac anima quid ea sit, vel de ipso corpore, perfectam hominis cognitionem habere non possumus (...).
De vulg. 9
rationale, De vulg. I iii 2 (3); I iii 3; I ix 1; II ii 6; II xi 1
rationali, De vulg. II ii 6
rationalia, De vulg. I viii 1
rationale animal: De vulg. II xi 1

L'agg., derivato da ratio, è abbondantemente att. dall'età class. con diverse sfumature di senso; la parola, infatti, possiede il signif. generale di «ad rationem (ratiocinationem) pertinens» ma vale anche in particolare «qui (quod) ratione nititur, ratiocinatione utitur» (vd. ThLL s.v. rationalis I A 1), «quod de ratione agit, rationem significat» (vd. ThLL s.v. rationalis I A 2, anche nel lessico tecnico grammaticale), «quod non casu neque sine ordine (...), sed ratione exsistit, ratione intellegi potest» (vd. ThLL s.v. rationalis I A 3) e, secondo un uso specifico del greco λογικá½¹ς, in età cristiana equivale a spiritualis (vd. ThLL s.v. rationalis II).

Nel lat. mediev. rationalis è altrettanto ben att. e conserva generalmente i signif. individuati, dal momento che vale ora 'dotato di ragione, razionale', 'ragionevole, secondo ragione' e 'pertinente alla ragione' (da cui dipende la Def. proposta; vd. es. DMLBS s.v. rationalis).

D. impiega esclusivamente in De vulg. «rationalis, riservandolo all'uomo (...) e alle sue tipiche proprietà», riservando invece rationabilis «per caratterizzare (...) una (...) affermazione o interpretazione che sia conforme a ragione» (Tavoni De vulg. iv 3, p. 34, n. ad loc.). La medesima distinzione - conservata dal volgare razionale razionabile (vd. ibid.) - è sottolineata da Uguccione R 26, 4 («rationale dicitur quod utitur ratione, (…) rationabile quod ratione agitur vel dicitur vel quod ratione agit vel dicit»). D., inoltre, utilizza anche ratio.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
razionale, vd. ED (M. Cristiani).
Latino classico e tardoantico:
l'agg. possiede diverse sfumature semantiche (vd. Nota); con il signif. di «ad rationem (...) pertinens» è ampiamente att. a partire dall'età class. (vd. ThLL s.v. rationalis I).
Latino medievale:

l'agg. è ampiamente att. anche nel lat. mediev. con le sfumature semantiche individuate (vd. Nota).

Lessicografi medievali:
IsidOrig. I xii 4: Rationales [coniunctiones] dicuntur a ratione, qua quisque utitur in faciendo, ut "quomodo eum occidam, ne agnoscar? veneno an ferro?" (Mirabile).
Papias (s.v. rationale): Rationale est homo, rationabile vero quod rationabiliter dictum vel factum est. Rationale est quod de sublimioribus disputans dominum omnium patrem confirmans est. Rationalis homo vel angelus. Rationale vero est quod ratione dicitur vel agitur. Rationale: vestimentum sacerdotale: quod graece logium dicitur. Rationalis est quae graece logica dicitur, in qua ratio intelligendi versatur (Mirabile).
Uguccione, R 26, 4 (s.v. reor): (...) rationale dicitur quod utitur ratione, ut homo, angelus, anima, rationabile quod ratione agitur vel dicitur vel quod ratione agit vel dicit; unde multi, immo omnes homines sunt rationales, sed non omnes sunt rationabiles (DaMA).
Balbi (s.v. rationalis) = Uguccione (Mirabile).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 25.03.2022.