irrefragabilis, -e (agg.)

1. irrefragabile, che non può essere contestato.
Mon. I xvi 5 Intellectu egrotas utroque, similiter et affectu: rationibus irrefragabilibus intellectum superiorem non curas, nec experientie vultu inferiorem, sed nec affectum dulcedine divine suasionis, cum per tubam Sancti Spiritus tibi effletur: «Ecce quam bonum et quam iocundum, habitare fratres in unum».
Mon. III ii 2 Hec igitur irrefragabilis veritas prefigatur: scilicet quod illud quod nature intentioni repugnat Deus nolit. 

Mon. 2

irrefragabilibus, Mon. I xvi 5
irrefragabilis, Mon. III ii 2

irrefragabilis ratio: Mon. I xvi 5
irrefragabilis veritas: Mon. III ii 2

L’agg., derivato deverbale da refragari (a sua volta derivato da frangere) con l’aggiunta del suffisso negativo in-, è att. a partire dall’età tardoant. con il signif. di «cui obsisti non potest» (vd. ThLL s.v. irrefragabilis).

Nel lat. mediev. l’agg. – che compare anche nella grafia inrefragabilis – è impiegato talvolta, specialmente in contesti latamente connessi alla sfera lessicale della filosofia (cfr. le occorrenze di Mon.; la definizione proposta tiene conto delle proposte dei diversi traduttori), con una sfumatura semantica specifica che lo rende accostabile agli agg. italiani 'incontestabile' e 'inconfutabile'; a questo proposito si può sottolineare il fatto che la traduzione della parola proposta da Sanguineti Mon. I xvi 5 pare non del tutto adeguata al contesto: irrefragabilis, infatti, è reso come 'insuperabile', laddove sarebbe meglio definire le rationes 'inconfutabili'.

Dalle informazioni che emergono dalla consultazione delle banche dati, pare che i nessi ratio irrefragabilis e veritas irrefragabilis (impiegati da D.) siano caratteristici del lat. del basso med. (cfr. Corrispondenze): l’unica att. altomedievale di ratio irrefragabilis, infatti, risulta essere Vitaliano, papa, Epist. 10 «Nos vero vestrae petitioni annuentes, quia congruit pastorali sollicitudine, circa ecclesias Dei quae a priscis temporibus ab hac apostolica sede statuta intelligimus, irrefragabili ratione volumus, ut sicut a nobis et a nostris successoribus perpetua stabilitate muniantur» (CC).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
l'agg. è atte. a partire dal lat. tardoant.: es. Hesych. In Lev. 21, 9 vera et irrefragabilis est spiritalis legis contemplatio; Conc. Tolet. a. 527 Mansi 8, 787a regulam... irrefragabili auctoritate servare (vd. ThLL s.v. irrefragabilis).

 

Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze ritenute significative: Bernardo di Clairvaux, Serm. super Cant. 64, 9 Nec propterea sane nihil se egisse putet qui haereticum vicit et convicit, haereses confutavit, verisimilia a vero clare aperteque distinxit, prava dogmata, plana et irrefragabili ratione prava esse demonstravit (LLT-A); Bartolomeo di Exeter, Contra fatal. err. ep. 4 totum prudentie sanctitatis tue comitto, ut si quid inveneris sacre fidei vel bonis moribus aliquatenus adversum, aut non manifeste verum, aut non irrefragabili ratione probatum, aut non saltem certa auctoritate subnixum, totum deleas (LLT-A); Giraldo Cambrense, Princ. Instr. I 19 non solum a theologis et hagiographis nostris, verum etiam, quod vehementius admirandum, a philosophis (…) compertum est et irrefragabili ratione probatum, qui unam habet virtutem, omnes habere, et qui una caret, omni carere (ACLL); Innocenzo III, papa, Serm. 20 volo, si possum, argumenta distinguere, per quae Dominus veritatem suae resurrectionis irrefragabili ratione probavit (LLT-B); Alberto Magno, Comm. in IV Sent. d. 16A, a. 34 Dico igitur sine praeiudicio, quod rationes primo inductae irrefragabilem concludunt veritatem secundum viam nostrae fidei et doctrinam Catholicam (LLT-B); Bonaventura, Quaest. perf. ev. q. 2, a. 2, replicatio, s. 5 derogat apostolicae auctoritati et potestati clavium in praelatis et plenitudini potestatis in summo Pontifice, qui in terris, ut Scriptura asserit, fides sentit, iura testantur, rationes etiam irrefragabiles convincunt, ut caput unum et summum et sponsus unicus et hierarcha praecipuus, in quo est totius Ecclesiae militantis status, obtinet locum Christi (LLT-B); Conc. Lugd. II 1 Sed quia nonnulli propter irrefragabilis praemissae ignorantiam veritatis in errores varios sunt prolapsi nos huiusmodi erroribus viam praecludere cupientes sacro approbante concilio damnamus et reprobamus omnes qui negare praesumpserint aeternaliter spiritum sanctum ex patre et filio procedere (LLT-A).
Lessicografi medievali:

Uguccione, F 87, 10 (s.v. frango): (...) irrefragabilis -le, invincibilis, cui resisti vel instari non potest (DaMA).
Balbi (s.v. irrefragabilis) = Uguccione (Mirabile). 

Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 11.12.2021.