exemplum, -i (s.n.)

1. esempio, modello (Castiglioni-Mariotti).
De vulg. II vi 7 Nec mireris, lector, de tot reductis autoribus ad memoriam: non enim hanc quam suppremam vocamus constructionem nisi per huiusmodi exempla possumus indicare. 
Ep. VIII 3 Nam quanta vel qualis ego, ut ad enarrandum michi de sospitate consortis et sua, utinam diuturna!, coniunx fortissima Cesaris condescendat? Quippe tanti pondus honoris neque merita gratulantis neque dignitas postulabat; sed nec etiam inclinari humanorum graduum dedecuit apicem, unde, velut a vivo fonte, sancte civilitatis exempla debent inferioribus emanare.
Ep. XI 27 Emendabitur quidem - quanquam non sit quin nota infamis Apostolicam Sedem usque ad ignem, cui celi qui nunc sunt et terra sunt reservati, deturpet -, si unanimes omnes qui huiusmodi exorbitationis fuistis auctores, pro Sponsa Christi, pro sede Sponse que Roma est, pro Ytalia nostra, et ut plenius dicam, pro tota civitate peregrinante in terris, viriliter propugnetis, ut de palestra iam cepti certaminis undique ab Occeani margine circumspecta, vosmetipsos cum gloria offerentes, audire possitis: «Gloria in excelsis»; et ut Vasconum obprobrium qui tam dira cupidine conflagrantes Latinorum gloriam sibi usurpare contendunt, per secula cuncta futura sit posteris in exemplum.
Ep. XIII 27 Forma sive modus tractandi est poeticus, fictivus, descriptivus, digressivus, transumptivus, et cum hoc diffinitivus, divisivus, probativus, improbativus, et exemplorum positivus.
Mon. I xii 2 Propter quod sciendum quod principium primum nostre libertatis est libertas arbitrii, quam multi habent in ore, in intellectu vero pauci. Veniunt nanque usque ad hoc: ut dicant liberum arbitrium esse liberum de voluntate iudicium. Et verum dicunt; sed importatum per verba longe est ab eis, quemadmodum tota die logici nostri faciunt de quibusdam propositionibus, que ad exemplum logicalibus interseruntur; puta de hac: “triangulus habet tres duobus rectis equales”.
Mon. II v 9 Nonne Cincinnatus ille sanctum nobis reliquit exemplum libere deponendi dignitatem in termino cum, assumptus ab aratro, dictator factus est, ut Livius refert, et post victoriam, post triumphum, sceptro imperatorio restituto consulibus, sudaturus post boves ad stivam libere reversus est?
Mon. II v 11 Nonne Fabritius altum nobis dedit exemplum avaritie resistendi cum, pauper existens, pro fide qua rei publice tenebatur auri grande pondus oblatum derisit, ac derisum, verba sibi convenientia fundens, despexit et refutavit? Huius etiam memoriam confirmavit Poeta noster in sexto cum caneret: parvoque potentem Fabritium.
Mon. II ix 17 Et hoc Lucanus in secundo ad exemplum reducit sic: Aut Collina tulit stratas quot porta catervas tunc cum pene caput mundi rerumque potestas mutavit translata locum, romanaque Samnis ultra Caudinas speravit vulnera furcas.
De vulg. 1
Ep. 3
Mon. 4
exempla, De vulg. II vi 7; Ep. VIII 3
exemplorum, Ep. XIII 27 
exemplum, Ep. XI 27; Mon. I xii 2; II v 9; II v 11; II ix 17
ad exemplum reducere: Mon. II ix 17 
dare exemplum: Mon. II v 11
exempla emanare: Ep. VIII 3 
­­­per exempla indicare: De vulg. II vi 7
relinquere exemplum: Mon. II v 9
Il sost., impiegato da D. nel signif. generale di ‘modello’, ‘fatto, evento o comportamento rilevante, da imitare’ oppure di ‘citazione atta a delucidare o ad avvalorare quanto sostenuto nel discorso’, è ampiamente att. nel lat. class., tardoant. e mediev. (cfr. il campo Corrispondenze).

Oltre alle occorrenze in I xii 2, II v 9, II v 11 e II ix 17, nella Mon. il termine compare anche in III xv 4, all’interno della citazione da Vulg. Ioh. 13, 15: Unde ipse in Iohanne formam sue vite relinquens «Exemplum» inquit «dedi vobis, ut quemadmodum ego feci vobis, ita et vos faciatis»; et spetialiter ad Petrum, postquam pastoris offitium sibi commisit, ut in eodem habemus, «Petre,» inquit «sequere me».

In De vulg., Ep. e Mon., D. utilizza, come sinonimo di exemplum, il sost. exemplar. 

Le iuncturae «dare exemplum» (Mon. II v 11) e «relinquere exemplum» (Mon. II v 9) sono frequenti nella tradizione letteraria precedente, mentre i costrutti «ad exemplum reducere» (Mon. II ix 17), «exempla emanare» (Ep. VIII 3) e «per exempla indicare» (De vulg. II vi 7) sono raramente att. prima di D.

L’uso dantesco del sost. trova parecchi riscontri nella più antica tradizione esegetica alla Commedia.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
essemplo (o essempro), vd. ED (E. Malato, F. Tateo).
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. (cfr. ThLL s.v. exemplum II-III), vd. ad es. Cic. Mur. 31 Quemquam ne existimas Catone proavo tuo commodiorem, communiorem, moderatiorem fuisse ad omnem rationem humanitatis? De cuius praestanti virtute cum vere graviter que diceres, domesticum te habere dixisti exemplum ad imitandum (CC); Curt. V 5, 5 Iam que haud procul urbe erant, cum miserabile agmen inter pauca fortunae exempla memorandum regi occurrit (CC); Vulg. Gv. 13, 15 Exemplum enim dedi vobis, ut, quemadmodum ego feci vobis, ita et vos faciatis (Bibliotheca Augustana); I Pt. 2, 21 Christus passus est pro vobis vobis relinquens exemplum ut sequamini vestigia eius (Bibliotheca Augustana).
Latino medievale:
ampiamente att. (cfr. MLW s.v. exemplum), vd. ad es. Conc. Aach., III 5 Illud etiam ad exemplum reducendum est, quod in ecclesiastica historia Constantinus imperator episcopis ait: ‘Deus, inquit, constituit vos sacerdotes et potestatem vobis dedit de nobis quoque iudicandi, et ideo nos a vobis recte iudicamur, vos autem non potestis ab hominibus iudicari’ (MGH); Erberto di Bosham, Vita Thom., 190 «Frater, inquiens, et haec quidem quae tu recolis miserentis Dei miracula sunt ad consequentiam minime trahenda: alioquin iuxta illa, quae tu inducis exempla passim et sine delectu eligatur in Ecclesia, sicut iustus et impius, sicut mundus et immundus, et cum docto indoctus, et videamus si adhuc potens sit Deus, et si est virtus in Excelso: et spreto iudicio ecclesiastico totum divino committamus miraculo, cum possit Altissimus de lapidibus istis suscitare filios Abrahae; et saepe, ut tu per exempla tua indicas, fecerit sic» (CC); Luca di Tuy, De alt. vita, II 20 In columbae specie Spiritus sanctus venit super Christum, ut ipse qui est benignitas Patris et Filii, illius nobis simplicitatem et mansuetudinem ad exemplum reduceret, qui dicit: ‘Discite a me, quia mitis sum et humilis corde’ (LLT); Pier delle Vigne, Epist., 1 O quam pestiferum ab Ecclesiae rectoribus emanat exemplum? (CC); Bonaventura, Comm. in III Sent., XX 2 Deus homini debuit dare exemplum perfectionis (LLT).
Lessicografi medievali:
Papias (s.v. exemplar): exemplum est quod particulare propositum, particulare quiddam contendit ostendere, hoc modo: Oportet a Tullio consule necari Catilinam, cum a Scipione Gracchus fuerit interfectus sed ab inductione ducit exordium, licet ab eam dissideat cum illa a pluribus hic autem ab una parte contendat. Exemplum est alicuius peccati aut dicti praeteriti praepositio (!), cum certi auctoris nomine, ut omnes pro superna patria laborare debemus, sicut fecit apostolus qui tot verbera passus est (Mirabile).
Balbi (s.v. exemplum): exemplum ab ex et amplus -a -um dicitur hoc exemplum quod fit, unde hoc exemplar ad cuius similitudinem fit. Unde exemplo -as, verbum activum (…). Et est exemplum alicuius dicti vel facti praeteriti propositio, cum certi autoris nomine, ut omnes pro superna patria laborare debemus sicut fecit apostolus qui tot verbera passus est. Item exemplum est quedam species argumentacionis, et secundum hoc exemplum est quando fit processus ab uno particulari ad aliud particulare, ut Athenenses pugnare contra Thebanos est malum, ergo Thebanos pugnare contra Focenses est malum (Mirabile).
Commentatori danteschi:
Ampiamente att., vd. ad es. Pietro Alighieri (1) ad Inf. XXX Nota: In hoc capitulo, prosequendo etiam materiam capituli praecedentis, et recitata fraude consistente in his, qui metalla corrumpunt, quae est facta cum alchimia, vel alio modo, transit ad aliam speciem falsitatis, quae consistit in re. Exemplum cuius fingit in persona Mirrhae, quae re, idest in persona sua, falsificata in alterius persona, cum patre suo, nomine Cinyra, iacuit turpiter (DDP).
Anonimo Lombardo ad Purg. XVI 97-99: In parte ista dicit autor, quod iste Marchus (scil. Lombardus) respondit uni questioni sibi facte per Dantem et dicit, quod nullus observat iura: intelige nec civilia nec naturalia; quia pastor, idest papa, qui nobis est exemplum et verga, et cuius vestigia sequimur, non servat precepta legis in se, licet servari instruat (DDP).
Guido da Pisa ad Inf. Intro: De illis autem personis quas ibi (scil. in hac Comedia) ponit hoc accipe, quod non debemus credere eos ibi esse, sed exemplariter intelligere quod, cum ipse tractat de aliquo vitio, ut melius illud vitium intelligamus, aliquem hominem qui multum illo vitio plenus fuit, in exemplum adducit (DDP).
Autore: Dario Personeni.
Data redazione: 05.03.2022.