certamen, -minis (s.n.)

1. competizione, combattimento (Conte).
Ep. XI 27 Emendabitur quidem (...) si unanimes omnes qui huiusmodi exorbitationis fuistis auctores, pro Sponsa Christi, (...) et ut plenius dicam, pro tota civitate peregrinante in terris, viriliter propugnetis, ut de palestra iam cepti certaminis undique ab Occeani margine circumspecta, cum gloria offerentes, audire possitis: «Gloria in excelsis» (...).
Mon. II vii 9 Disceptatione vero mediante dupliciter: aut sorte, aut certamine; “certare” etenim ab eo quod est «certum facere» dictum est. (...) Certamine vero dupliciter Dei iudicium aperitur: vel ex collisione virium, sicut fit per duellum pugilum, qui duelliones etiam vocantur, vel ex contentione plurium ad aliquod signum prevalere conantium, sicut fit per pugnam athletarum currentium ad bravium.
Mon. II viii 2 Sed hoc nulli contigit nisi romano populo; hic non modo primus, quin etiam solus actigit metam certaminis, ut statim patebit.
Mon. II viii 10 Nam conantem Alexandrum prepedire in cursu coathletam romanum tu, ne sua temeritas prodiret ulterius, de certamine rapuisti.
Mon. III iii 18 Quapropter cum solis concertatio restat qui, aliquali zelo erga matrem Ecclesiam ducti, ipsam que queritur veritatem ignorant: cum quibus illa reverentia fretus quam pius filius debet patri, quam pius filius matri, pius in Cristum, pius in Ecclesiam, pius in pastorem, pius in omnes cristianam religionem profitentes, pro salute veritatis in hoc libro certamen incipio.

Ep. 1
Mon. 5

certamen, Mon. III iii 18
certamine, Mon. II vii 9 (2); II viii 10
certaminis, Ep. XI 27; Mon. II viii 2

-

Nel lat. class. certamen, derivato deverbale da certare, indica un’azione legata all’aemulatio (vd. ThLL s.v. certamen I A 1) e, più specificamente, è impiegato in ambito agonistico «de ludis gymnicis, musicis, circensibus» (vd. ThLL s.v. certamen I A 2), «de proeliis et bellis» (vd. ThLL s.v. certamen I B 1) e «de aliis controversiis, praecipue de eis quae in iudicio vel inter doctos habentur» (vd. ThLL s.v. certamen I B 2). Negli autori cristiani, inoltre, certamen diviene sinon. di martyrium e di pugna spiritualis (vd. ThLL s.v. certamen II).

Nel lat. mediev. il termine mantiene i signif. class. individuati cui, però, aggiunge quello di certamen cognitionale, un «duellum seu singulare certamen, quo rei obscurae cognitio et veritatis innotescebat» (vd. Du Cange s.v. certamen).

L'uso dantesco di certamen si inserisce nel solco della tradizione agonistica della parola e ben corrisponde alla predilezione di D. per il linguaggio proprio dell'agonismo. D., inoltre, utilizza anche il v. collegato certare.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il sost., att. già in età class., possiede differenti sfumature semantiche (vd. Nota); si sottolinea, perché corrispondente all'uso dantesco, l'impiego di certamen come sinon. di «ludus gymnicus, musicus, circensis» (vd. ThLL s.v. certamen I A 2).
Latino medievale:
il sost. è ampiamente att. nel lat. mediev., pertanto si riportano solo alcune occorrenze ritenute significative: Giovanni di Salisbury, Policraticus, VII 5 [Plato] Doctores habuit in prima litteratura Dionisium, in palaestra Aristonem Argis oriundum; tantosque progressus ei exercitatio contulit ut Phitiae luctando certamina vicerit (LLT); Decretum Gratiani, p. 2, 33, 3, d. 1, can. 52 sepe in hoc athletarum seculari certamine etiam victos, quorum fuerunt certamina probata, hominum vulgus cum victoribus coronare consueuit; maxime quos viderit aut forte, dolo, aut fraude excussos Victoria (LLT); Alberico delle Tre Fontane, Chronica Contra hunc (scil. Ferraculus gygas) Rothlandus cum venisset ad singulare certamen, occidit equum eius gladio, et gygas equum illius pugno; exinde usque ad nonam pugnis et lapidibus debellarunt (MGH); Ugo di San Caro ps., Exp. Ap., 12 Magnum quippe nomen acquireret sibi, quod nunquam posset oblivioni tradi, si quis parvus et modicus et debilis fortissimum athletam et astutissimum superaret in campo certaminis (LLT); Alberto Magno, Topica, VIII ii 1 infinita sunt quae observanda sunt respondenti, his (hoc est, ad hoc disputantes vel opponentes) qui propter gymnasium (hoc est, luctam et certamen) ad obviationem disputationem faciunt (LLT); Ruggero Bacone, Opus Maius, VII, p. 3, d. 7, 2 Nam ut quidam exercitacione et cura corporis diem educunt, athletisque longe utilissimum est lacertos suos roburque, cui se vendicaverunt, maiore temporis parte nutrire, ita nobis animum ad rerum civilium certamen parantibus in opere esse non longe pulcherrimum est (LLT).
Lessicografi medievali:

Papias (s.v. certamen): Certamen: pugna agonalis (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 24.10.2020.