tutor, -oris (s.m.)

1. difensore, custode (Castiglioni-Mariotti).
Mon. II v 15 Accedunt nunc ille sacratissime victime Deciorum, qui pro salute publica devotas animas posuerunt, ut Livius, non quantum est dignum, sed quantum potest glorificando renarrat; accedit et illud inenarrabile sacrifitium severissimi libertatis tutoris Marci Catonis. 
2. tutore, curatore (Castiglioni-Mariotti).
Ep. VII 3 At livor antiqui et implacabilis hostis, humane prosperitati semper et latenter insidians, nonnullos exheredando volentes, ob tutoris absentiam nos alios impius denudavit invitos.
Ep. 1
Mon. 1

tutoris, Ep. VII 3; Mon. II v 15

-

Il termine, se è esatta la scelta testuale di Shaw Mon. 2006, è impiegato da D. secondo entrambe le valenze individuate (vd. Corrispondenze). In particolare, in Ep. VII 3 tutor è utilizzato a indicare l’imperatore còlto nella sua facoltà giuridica di amministrare e proteggere l’Impero; l’applicazione all’ambito politico del concetto di tutor come colui che si prende cura di un soggetto e ne amministra i beni è già ciceroniana (vd. Baglio Ep. VII 3, p. 157, n. ad loc.).

In Mon. II v 15 la presenza di tutor è limitata alla minoranza dei codd. che tramandano l’opera. Tutor è considerata la lezione originaria da Shaw Mon. 2006 in quanto confermata dall’accordo dell’editio princeps (K) con i mss. dipendenti dal subarchetipo α contro quelli derivati da β. Pongono a testo, invece, la variante concorrente e maggioritaria auctoris Witte Mon., Bertalot Mon., Rostagno Mon., Vinay Mon., Ricci Mon. e Pézard Mon. (vd. Quaglioni Mon. II v 15, p. 1119, n. ad loc.).

Mon. II v 15: tutoris] tutoris A, K, T et edd., auctoris B, C, D, E, F, G, H, L, M, N, P, Ph, R, S, U, V, Y, Z
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
tutore, vd. ED (A. Battistini).
Latino classico e tardoantico:

il sost. è att. a partire dal lat. class. con il signif. generale di «defensor, qui tuetur» (vd. Forcellini s.v. tutor 1) e, configurandosi come tecnicismo giuridico, con quello specifico di «qui pupilli pueritiae usque ad pubertatem regendae praeponitur», anche in senso traslato (vd. Forcellini s.v. tutor 2 2°).

Latino medievale:
il termine è att. nel lat. mediev. nei signif. sopra individuati, indicando il 'difensore' in senso più generico: es. Hist. Comp., II 12 Regina quoque, postquam itineris audiuit apparatus, considerans totam fere Gallitiam per absentiam episcopi sancti Iacobi desolari et absente tali pacis tutore atque patrono Galleciam truculente rabiei morsibus dilaniari, predictum episcopum predictum iter aggredi penitus dissuasit atque prohibuit (LLT-A); Alessandro di Hales, Summa, II, pars 1, i. 2, t. 2, q. unica, c. 1, n. 104 Cum enim habeat [homo] imperfectionem multiplicem ad modum parvuli (...) ergo indiget custode in bono et tutore a malo; sed custos sive tutor, in quantum huiusmodi, superior est parvulo; (...) ergo necesse est angelum esse (LLT); Vincenzo di Beauvais, Spec. doctr., VII 87 Tutores ergo sunt, qui tuendi vim et potestatem habent; vnde dicuntur tutores, quasi tuitores, vel defensores (LLT).
Nel lat. mediev. tutor è impiegato - in un numero maggiore di casi rispetto al precedente signif. - anche nell'accezione di 'tutore', secondo un punto di vista giuridico o politico: es. Paolo Diacono, Hist. Rom., XII 11 Stilico quoque Occidentis tutor imperii, inmemor conlatorum beneficiorum, inmemor adfinitatis (nam socer extabat Honorii) regnum et ipse Eucherio filio affectans ingentia rei publicae intulit mala; nam saepe cum delere posset barbaros, fovit, saepe Alaricum cum Gothis suis vicit, saepe conclusit, semperque dimisit (ALIM); Ruperto di Deutz, De Trin., 36 Qui ergo testis in baptismo factus est spiritus idem fit et tutor pupilli ubi per impositionem manuum sacri que chrismatis unctionem secundam qui renatus est gratiam accipit (LLT); Federico I Const. 1, 292 Nuncius quoque domni imperatoris prestabit conductum per terram et dabit tutores pupillis et curatores et restituet minores, et appellationes fient ad eius audienciam, et duella, que firmantur ante consules, fient in presencia nuncii et consulum (MGH).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. X 264: Tutor, qui pupillum tuetur, hoc est intuetur; de quo in consuetudine vulgari dicitur: 'Quid me mones? Et tutorem et paedagogum olim obrui' (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Il vocabolo è att. solamente nei seguenti passi: Guido da Pisa ad Inf. XXXII 61-66: Iste (scil. Sassolus Mascheroni) remanserat tutor filii fratris sui, qui, avaritia ductus, dictum puerum, qui erat suus nepos carnalis, ut sua bona possideret nequiter interfecit (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XVIII 88-96: Et aggravat delictum suum dicens: lassolla quivi gravida e soletta, sine patre vel fratre, vel alio tutore legitimo, odiosam omnibus foeminis suis (DDP); ad Inf. XXXIV 64-67: Svetonius ad arguendam malignam ingratitudinem proditorum scribit, quod multi, ex illis qui occiderunt eum erant nominati tutores filii sui, si aliquis nasceretur (DDP); ad Par. VI 65-66: Pompeius autem fugiens uno equo per terram, et una navi per mare, recepta uxore post deliberationem pervenit in Aegyptum, ubi Ptolomaeus, cui Pompeius tutor a senatu datus regnum fideliter servaverat, habito consilio suorum illum interfici fecit, et corpore in undas abiecto caput dono Caesari reservatum est (DDP).
Giovanni da Serravalle ad Inf. XXVII 49-51: ideo [Paganus] assignavit in tutorem dominium Florentinum, idest civitatem Florentie, sive Comune (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 23.11.2021.