depositio, -onis (s.f.)

1. destituzione (Castiglioni-Mariotti).
Mon. III vi 1 De lictera vero primi libri Regum assummunt etiam creationem et depositionem Saulis, et dicunt quod Saul rex intronizatus fuit et de trono depositus per Samuelem, qui vice Dei de precepto fungebatur, ut in Lictera patet.

Mon. 1

depositionem, Mon. III vi 1

-

Hapax nel lat. dantesco. Il sost. è att. generalmente a partire dal lat. tardo con vari signif.: «actio, qua depositum aliquid apud aliquem intelligitur, idest custodiae traditum» (Forcellini, s.v. depositio I 1), sepultura (Forcellini, s.v. depositio I 2, specialmente negli autori cristiani), demolitio (Forcellini, s.v. depositio I 3); oppure, in senso traslato: testimonium (Forcellini, s.v. depositio II 1), «de gradu aliquo dignitatis dejectio» (Forcellini, s.v. depositio II 2) e, come tecnicismo grammaticale, «periodi clausula, finis et conclusio sententiae» (Forcellini, s.v. depositio II 3). A parte quest’ultimo senso, depositio conserva anche nel lat. mediev. i signif. che possedeva nel lat. di epoca precedente.

D. impiega il termine un’unica volta all’interno della sua produzione lat. a indicare la destituzione di Saul a opera di Samuele. In questo senso depositio compare solamente una volta nei commenti lat. alla Commedia. D., inoltre, utilizza anche il v. correlato a depositio, deponere.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:

l’uso della parola a indicare la «deiectio a magistratu» è rintracciabile a partire dal lat. tardoant. (vd. ThLL s.v. depositio 1): es. Hier. Hom. Orig. in Ezech. 10 Quicumque igitur exiguntur, et dolore depositionis suae congregant populos ad schisma faciendum, et sollicitant multitudinem malignorum, non accipiunt inhonorationem suam in praesenti, sed thesaurizant sibi thesaurum in die irae (CC); Dig. XLVIII xix 8 Ulpianus libro nono de officio proconsulis. aut damnum cum infamia aut dignitatis aliquam depositionem aut alicuius actus prohibitionem (CC).

 

 

Latino medievale:

la parola, nel senso utilizzato anche da D., è att. con una certa abbondanza nel lat. mediev. Si segnalano alcune occorrenze: Act. conc. pont., Const. 1, n. 381, 1 Placuit sanctae synodo, ut omnes episcopi occidentales, qui in depositione Arnolfi archiepiscopi fuerunt et certis induciis vocati Papiensem synodum spreverunt et inconvenientes causas ad confundendam synodum per laicalem personam miserunt, ab episcopi officio suspendantur (MGH); Ottone di Frisinga, Gesta, II ix 8 rex in proximo pascha Babenberg coronam gestans duos cardinales, videlicet Bernhardum presbiterum et Gregorium diaconem, ad depositionem quorumdam episcoporum ab apostolica sede destinatos, secum habuit (MGH); Landolfo Iuniore, Hist. Mediol. ,20 apostolicus non legem, per ipsum presbiterum datam et sacramento et igne notatam, laudavit, set gratiam et officium presbiteratus in illo firmavit et dixit: Si hic presbiter iuraret, et duodecim sacerdotes cum illo iurando affirmarent, quod Grosulanus coegit ipsum presbiterum ire ad ignem, sustineret Grosulanus depositionem (MGH); Alberto Miglioli, Lib. Temp. Romanum imperium sive post mortem sive post depositionem Frederici secundi ab imperio cepit vacare (MGH).

Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
L'unica att. del vocabolo è rappresentata da Codice Cassinese ad Inf. X 119: Hic (scil. Fridericus II) per innocentium papam quartum privatus imperio et dampnatus de herezi. hic sedit in imperio annis. 33. hic fuit 95. imperator ab octaviano primo. hic in palermo in sicilia mortuus. et sepultus est post depositionem hujus multo tempore vacavit imperium (DDP).

 

Autore: Federica Favero.
Data redazione: 01.09.2021.