decretum, -i (s.n.)

1. decreto legislativo (Conte).
Mon. III viii 2 Ex quo arguunt successorem Petri omnia de concessione Dei posse tam ligare quam solvere; et inde inferunt posse solvere leges et decreta Imperii, atque leges et decreta ligare pro regimine temporali: unde bene sequeretur illud quod dicunt.
Mon. III viii 3 Sillogizant enim sic: “Petrus potuit solvere omnia et ligare; successor Petri potest quicquid Petrus potuit; ergo successor Petri potest omnia solvere et ligare”. Unde inferunt auctoritatem et decreta Imperii solvere et ligare ipsum posse.
Mon. III viii 11 Et ideo dico quod etsi successor Petri, secundum exigentiam offitii commissi Petro, possit solvere et ligare, non tamen propter hoc sequitur quod possit solvere seu ligare decreta Imperii sive leges ut ipsi dicebant, nisi ulterius probaretur hoc spectare ad offitium clavium: cuius contrarium inferius ostendetur.
2. volere (Conte).
Mon. II xi 6 Hinc est quod Herodes, quamvis ignorans quid faceret, sicut et Cayphas cum verum dixit de celesti decreto, Cristum Pilato remisit ad iudicandum, ut Lucas in evangelio suo tradit.

Mon. 5

decreta, Mon. III viii 2 (2); III viii 3; III viii 11
decreto, Mon. II xi 6

decreta imperii: Mon. III viii 2; III viii 3;  III viii 11

Il termine, participio sostantivato di decerno, nel lat. class. ha essenzialmente due signif.: uno, tecnico giuridico (vd. ThLL s.v. decretum I), e un altro, più generale (vd. ThLL s.v. decretum II), in cui si inserisce l’uso cristiano di decretum come voluntas Dei. Entrambi gli usi, legati al senso etimologico del vocabolo ('decidere'), sono presenti nella Mon., dove prevale il signif. giuridico (vd. es. l'espressione decreta imperii che ricorre in Mon. III viii 2, III viii 3 e III viii 11).

Il sost. è ampiamente att. anche nel lat. mediev. (vd. es. DMLBS s.v. decernere 5) dove, in aggiunta ai sensi sopra individuati, diviene titolo della raccolta di testi canonici di Graziano (vd. Blaise Mediev. s.v. decretum 1).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
decreto, vd. ED.
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att.; per il signif. di 'decreto legislativo' vd. es. CicAtt. XVI 16A (...) non dubitabam quin et senatus consultum et lex et consulum decretum ac litterae apud te plurimum auctoritatis haberent (...) (CC). Per il signif. di 'volere' (specialmente divino) vd. es. TertAdv. Marc. V 4 Cessare enim ab his quoque, sicut et circumcisione, oportebat ex decretis creatoris (CC).
Latino medievale:
ampiamente att.; per il signif. di 'decreto legislativo' vd. es. Decretum Gratiani, pars 1, d. 96, can. 1 quecumque a principibus in ordinibus vel in ecclesiasticis rebus decreta inveniuntur, nullius auctoritatis esse monstrantur (LLT); Alberto-Enrico VII, Const. 4, 1279 Pro quibus eorum sindicis dicti dominus potestas et consciliarii auctoritate et decreto predicto solempniter fideiusserunt et promisserunt (…) iudicatum solvi (MGH); Enrico VII, Const., 262 presens electionis nostre decretum sanctitati vestre transmittimus (MGH). Per il signif. di 'volere' (specialmente divino) vd. es. Gilberto Porretano, Comm. in Pauli ep.Col. 2 His igitur ex decreto Dei iusta dampnatio debebatur, sed sanguis christi omnium culparum delevit cyrographum (LLT); Alberto Magno, Comm. in I Sent., d. 48 E, a. 7 tunc humana malitia perpetrare voluit decretum Patris de redemptione nostra (LLT); Vincenzo di Beauvais, Spec. doctr., IV 88 Quid est praecipuum animum erigere supra minas, et promissa fortunae, quicquid acciderit sic serre, quasi volueris tibi accidere, debuisses enim velle, si sciuisses omnia ex decretis Dei fieri (LLT).
Lessicografi medievali:

Uguccione, C 150, 14 (s.v. cerno): decretum -ti, idest statutum patrum (DaMA).
Balbi (s.v. decretum) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 28.05.2020.