diverticulum, -i (s.n.)

1. via che conduce all'errore.
Mon. I xvi 1 Nam si a lapsu primorum parentum, qui diverticulum fuit totius nostre deviationis, dispositiones hominum et tempora recolamus, non inveniemus nisi sub divo Augusto monarcha, existente Monarchia perfecta, mundum undique fuisse quietum.

Mon. 1

diverticulum, Mon. I xvi 1

-
Hapax nel lat. dantesco. Il sost., derivato da devertere e att. anche nella grafia deverticulum, in lat. class. possiede un signif. proprio («semita transversa», vd. ThLL s.v. deverticulum I A 1) e uno traslato («via ad errorem ducens», da cui dipende la Definizione proposta; vd. ThLL s.v. deverticulum I A 2); è impiegato, inoltre, a indicare il «brachium fluminis» (vd. ThLL s.v. deverticulum I B) e «id quod devertitur» (ThLL s.v. deverticulum II).

Il lat. mediev. utilizza diverticulum quasi esclusivamente nel signif. proprio e in quello traslato, cui aggiunge quelli di 'riunione, luogo di riunione' (vd. Blaise Patr. s.v. deverticulum 2) e di 'digressione' (vd. DMLBS s.v. diverticulum e).


D. impiega la parola una volta sola all’interno delle opere lat. nel senso traslato di «via ad errorem ducens», che rafforza creando una sorta di figura etimologica associando diverticulum al sost. deviatio e originando, quindi, il nesso «diverticulum (...) nostre deviationis».

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il sost. è att. a partire dal lat. dell'età class. con differenti sfumature semantiche (vd. Nota); in particolare diverticulum in senso traslato - come si osserva in D. - indica la «via ad errorem ducens» (vd. ThLL s.v. deverticulum I A 2).
Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze ritenute significative: Beda il Venerabile, De templo, I Quia enim tornator et ceteris artibus velocitate praecellit et ipse sibi regulam qua sine errore opus perficiat servat apte per hanc pia sanctorum vita signatur quae et parata est semper ad obsequium divinae voluntatis et hoc absque diverticulo errandi complere longo virtutum usu exercitata didicit (LLT); Cnutonis gesta, prol. Hoc (…) in historia proprium exigitur, ut nullo erroris diverticulo a recto veritatis tramite declinetur (MGH); Guglielmo di Saint-Thierry, Ep. ad fratres, I 66 solitudinis et silentii quaeruntur inordinatae et proposito inimicae consolationes, in via regia communium institutionum furtiva propriae voluntatis diverticula, praesumptio novitatum, solitorum fastidium, quae quidem aegri animi pruritum et taedium quasi confricando videntur ad horam lenire, sed calefaciunt et accendunt, et ut postmodum nequius ferveat et amplius pruriat efficiunt (LLT); Guglielmo di Malmesbury, Expl. lam., II ii 12 Cave plateas huius seculi, diverticulis errorum multifidas et impeditas, voluptatum adinventionibus spatiosas vel luto immunditiarum sordidas vel curarum confusione pulvereas (LLT); Sicardo di Cremona, Mitralis, I 12 vita sanctorum est ad divina obsequia prompta, nullis erroris diverticulis labefactata (LLT).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. XV xxvi 11: (…) diverticula (…), hoc est diversae ac divisae viae, sive semitae transversae quae sunt a latere viae (Mirabile).
Papias (s.v. deverticula): Deverticula: semitae perversae a devertendo, deflexio devia in alteram viam vel dies vertentes (Mirabile); (s.v. diverticulum): Diverticulum diversae ac divisae viae: locus ad quem secedimus de itinere (Mirabile).
Uguccione, U 20, 25-26 (s.v. verto): (…) diverticulum, flexus viarum, scilicet ubi una via divertit ab alia, vel ipse callis per quem divertimus ab alia via, quasi diversa via; idem et divortium, quasi divertium, idest via vel semita in diversum tendens, et ponitur generaliter diverticulum vel divortium pro separatione et divisione et subterfugitione (…) (DaMA).
Balbi (s.v. diverticulum) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Diverticulum è att. solo nei segg. passi e soltanto nella sua accezione propria:
Benvenuto da Imola ad Inf. XIII 10-12: Tunc Troiani mutaverunt locum retrahentes se ad diverticulum remotum sub saxo cavo clausum arboribus et umbris; et ecce positis mensis iterum harpiae sonantes venerunt ex alia parte, et coeperunt rapere cibos unguibus et polluere ore (DDP).
Giovanni da Serravalle ad Inf. XII 11-12: Talem carcerem, ut sibi precepit rex, fecit et ordinavit Dedalus; in quem quis intrabat, sed nunquam exire poterat, propter diverticula et errores: et vocatus est ille carcer, Laberintus, idest error inexplicabilis; in quo carcere erat reclusus Minotaurus (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 24.04.2021.