comunitas, -atis (s.f.)

1. comunità (Chiesa-Tabarroni Mon.), insieme di persone.
Mon. I iii 2 alius est finis ad quem singularem hominem, alius ad quem [natura] ordinat domesticam comunitatem, alius ad quem viciniam, et alius ad quem civitatem, et alius ad quem regnum.
Mon. I iii 8 quia potentia ista per unum hominem seu per aliquam particularium comunitatum superius distinctarum tota simul in actum reduci non potest, necesse est multitudinem esse in humano genere, per quam quidem tota potentia hec actuetur.

Mon. 2

comunitatem, Mon. I iii 2
comunitatum, Mon. I iii 8

-

Il nome, che deriva dall’agg. communis, nel latino class. ha diversi signif.: equivale, infatti, ora a status communis, aequalitas, consensio (vd. ThLL s.v. communitas I), ora a humanitas, comitas (vd. ThLL s.v. communitas II), ora – in età tardoant. – a immunditia, coinquinatio (vd. ThLL s.v. communitas III).

Nel medioevo communitas (spesso att. nella forma comunitas) passa a indicare la comunità in quanto gruppo di persone (vd. Blaise Mediev. s.v. communitas 2 e 3), la comunità cittadina (vd. Du Cange s.v. communitas 2: «Communitas, Universitas incolarum urbis vel oppidi») e, in senso tecnico, l’ordinamento comunale (vd. Du Cange s.v. commune 2: «Communitas, Incolarum urbis aut oppidi universitas, domino, vel rege concedente, sacramento invicem, certisque legibus astricta»). All'uso di communitas come insieme di persone e come insieme di cittadini fa riferimento D. in Mon.

Interessante è il comportamento del cod. A in Mon. I iii 2, che a comunitatem tràdito dalla quasi totalità dei testimoni sostituisce il termine civilitas, che può valere 'organizzazione sociale'.

Mon. I iii 2: comunitatem] comunitatem BCDE, F, H, K, L, M, N, P, Ph, Q, R, S, U, V, Y, Z et edd., civilitatem A, civitatem T

Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il termine è att. nel lat. class. e tardoant. con signif. differenti da quello impiegato da D., indicando essenzialmente lo status communis (vd. ThLL s.v. communitas).
Latino medievale:

il termine è ampiamente att. nel lat. mediev.; si riportano a titolo di esempio alcune occorrenze: Gregorio IX Papa, Epist., 652 quia huiusmodi maleficia absque conniventia vestra fieri nequeunt vel assensu, (…) presentium auctoritate statuimus, ut in quocumque locorum de cetero talia commissa fuerint, terre communitas vel loci dominus, in cuius territorio committentur, ea de bonis communitatis seu loci eiusdem teneatur modis omnibus emendare (MGH); Aristotele, Polit. (trad. Moerbeke), I 2 propter quod omnis civitas natura est, siquidem et primae communitates: finis enim ipsa illarum, natura autem finis est (ALD); Tommaso d’Aquino, Reg. Princ., I 2 qui perfectam communitatem regit, id est civitatem vel provinciam, antonomastice rex vocatur (LLT); Federico II, Const., 151 Qui veniant auctoritate comunitatis vestre muniti, ut per se acceptare valeant que viderimus cum ipsorum et aliorum qui intererunt consilio statuenda, et quod a vobis acceptari et inpleri debeant que promittunt (MGH); Enrico VII, Const., 481 rex (…) volens in ipsum marchyonem liberalitatem et munificentiam regiam exercere et ob hoc alios fideles imperii ad sua obsequia provocare, ipsum Theodorum marchionem (…) de toto marchionatu Montisferrati et pertinentiis ipsius (…) salvo iure imperii in posterum, (…) et salvo iure cuiuslibet alterius persone ecclesiastice et secularis et cuiuslibet comunitatis et universitatis corporaliter investivit (MGH); Corrado di Megenberg, Yconomica, I i 2 tandem dictum est 'ad necessitatem vite humane racionabiliter ordinata', ut per hoc finis connotetur domestice communitatis, quoniam omnis communitas alicuius boni gracia instituta perhibetur (MGH).

Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:

Guido da Pisa ad Inf. XXI 105: demones qui ad executionem et punitionem barattarie in ista malabulgia a divina sunt iustitia deputati Malebranche vocantur, ad designandum quod malas manus habent barattatores, dum bona comunitatum dolose rapiendo corrumpunt (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XIII 73-75: Dico breviter, quod Federicus, sicut et omnis dominus, est dignus honore, non ratione virtutis, sed ratione dignitatis, quia dominus repraesentat personam totius multitudinis, et honor exhibitus sibi redundat in honorem communitatis (DDP).
Giovanni da Serravalle ad Inf. XXII Nota: baractarii vendunt suam communitatem, vel bona et negotia sue communitatis (DDP).

Autore: Federica Favero.
Data redazione: 18.05.2020.