1. palestra (
Castiglioni-Mariotti).
Ep. XI 27 Emendabitur quidem - quanquam non sit quin nota infamis Apostolicam Sedem usque ad ignem, cui celi qui nunc sunt et terra sunt reservati, deturpet -, si unanimes omnes qui huiusmodi exorbitationis fuistis auctores, pro Sponsa Christi, pro sede Sponse que Roma est, pro Ytalia nostra, et ut plenius dicam, pro tota civitate peregrinante in terris, viriliter propugnetis, ut de palestra iam cepti certaminis undique ab Occeani margine circumspecta, vosmetipsos cum gloria offerentes, audire possitis: «Gloria in excelsis»; et ut Vasconum obprobrium qui tam dira cupidine conflagrantes Latinorum gloriam sibi usurpare contendunt, per secula cuncta futura sit posteris in exemplum.
Mon. III i 3 Sed quia de trono inmutabili suo Veritas deprecatur, Salomon etiam silvam Proverbiorum ingrediens meditandam veritatem, impium detestandum in se facturo nos docet, ac preceptor morum Phylosophus familiaria destruenda pro veritate suadet; assumpta fiducia de verbis Danielis premissis, in quibus divina potentia clipeus defensorum veritatis astruitur, iuxta monitionem Pauli fidei loricam induens, in calore carbonis illius quem unus de Seraphin accepit de altari celesti et tetigit labia Ysaie, gignasium presens ingrediar, et in brachio Illius qui nos de potestate tenebrarum liberavit in sanguine suo impium atque mendacem de palestra, spectante mundo, eiciam.
2. scontro, agone (
Chiesa-Tabarroni Mon.).
Mon. II ix 4 Duo igitur formalia duelli apparent: unum hoc quod nunc dictum est; aliud quod superius tangebatur, scilicet ut non odio, non amore, sed solo zelo iustitie de comuni assensu agoniste seu duelliones palestram ingrediantur. (Et propter hoc bene Tullius, cum de hac materia tangeret; inquiebat enim: «Sed bella quibus Imperii corona proposita est, minus acerbe gerenda sunt»).
Mon. II ix 10 Habeant semper, si duelliones esse volunt, non sanguinis et iustitie mercatores, in hostio palestre ante oculos Pirrum, qui pro imperio decertando sic aurum despiciebat ut dictum est.
Ep. 1
Mon. 3
palestra, Ep. XI 26; Mon. III i 3
palestram, Mon. II ix 4
palestre, Mon. II ix 10
-
Grecismo. Il vocabolo identifica il luogo dell’esercizio o della lotta o, per metonimia, l’esercizio e la lotta stessi: nelle fonti class., nella tradizione scoliastica e lessicografica tardoant. e altomediev., nei lessicografi mediev. sono documentate entrambe le nozioni: vd. ThLL s.v. palaestra (I A per l'accezione fisica, I B per quella metonimica). La coscienza che si tratti di un grecismo è chiara, talvolta espressa (sebbene con etimologie fantasiose). Pure att. nel medioevo sono gli usi fig. (ad es., palestra come luogo dell’ 'allenamento' intellettuale e dunque la scuola), ma non sono pertinenti alle att. dantesche.
I traduttori più recenti si dividono sulle due occorrenze di Mon. II ix 4 e 10: nel primo Chiesa-Tabarroni Mon. traducono "scontro", Quaglioni Mon. "scendano in campo"; nel secondo Chiesa-Tabarroni Mon. "agone", Quaglioni Mon. “campo”. Tuttavia in entrambi i luoghi l’Anonimo volgarizzatore sceglie l’opzione del luogo fisico: "le palestre, … ine’ luoghi da combattere si giungono" e "in uscio della palestra, cioè del luogo del chombatere". A Mon. III i 3 sono tutti concordi: quindi, forse, si può pensare di interpretare palestra sempre come il luogo fisico, essendoci già gignasium a simboleggiare la lotta in modo metonimico; lo stesso avviene nel passo delle Ep., dove vi sono la palestra (il luogo) e il certamen (la lotta) in nesso sintattico tra loro.
Anche in volgare (Rime 50, 9) il vocabolo indica il luogo fisico («Però nel cerchio della sua palestra / libero arbitrio giò mai non fu franco»). Interessanti, rispetto alle occorrenze dantesche, quei luoghi delle att. mediev. in cui palestra ricorre in nesso con gignasium (come a Mon. III i 3).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
palestra, vd.
ED.
Latino classico e tardoantico:
vd.
ThLL s.v.
palaestra:
Serv.
Georg. II 531
palaestra autem, dicta est vel ἀπὸ τῆς πάλης, id est a luctatione, vel ἀπὸ τοῦ πάλλειν, hoc est a motu urnae; nam ducti sorte luctantur (
CC);
Serv.
auct. Aen. VIII 138 Mercurius vero Iovi conquestus, Choricum evisceratum in folliculum redigi fecit, amatam vero suam
Palaestram remuneratus omne luctamen, quod corpore conficitur,
palaestram vocari fecit (
CC);
Schol. Ter. p. 103, 15 palaio graece ‘luctor’, unde
palaestra ‘luctatio’ (fonte:
ThLL s.v.
palaestra; cfr. anche
CC, dove analogo passo è attribuito alle
Adnotationes super Lucanum);
Gloss. -a:
παλαίστϱα. athletica congressio. luctatorium. lucta. luctatus, ubi athletae se exercent. locus ubi luctam meditantur aut exercent pancratiarii. locus agonum (
ThLL s.v.
palaestra);
Catull. LXIII 60 foro,
palaestra, stadio et gymnasiis (
MqDq);
Manil. IV 721 gymnasium prefert vultus fortesque
palaestras (
MqDq);
Verg.
Aen. VI 642 (
narrat de sedibus beatis) in gramineis exercent membra
palaestris (
MqDq);
Georg. II 531 corporaque agresti nudant praedura
palaestra (
MqDq);
Lucan. IV 614 Olympiacae servato more
palaestrae (
MqDq); VII 271 Graiis delecta iuventus / gymnasiis aderit studioque ignava
palaestrae,
/ et vix arma ferens (
MqDq);
Vitr. V
xi 1 tametsi non sint Italicae consuetudinis,
palaestrarum aedificationes (
CC);
Quint.
Inst. IX
iv 8 in certamine armorum atque in omni
palaestra (
CC);
Greg. M.
Mor., I 3 Mos vero esse narrantium solet ut cum
palaestrae certamen insinuant, prius luctantium membra describant quam latum ualidum que sit (
LLT).
Latino medievale:
Aldelmo,
De virg., 51, quae pro confessione fidei nequaquam formidolosorum more luctatorum
palestram certaminis horruerunt (
MGH);
Lupo di Ferrières,
Ep. add., VI 6, Locus autem destinatus luctationi
palestra vocabatur (
MGH);
Giovanni Scoto Eriugena,
Glossae, p. 9, '
Palestra' dicitur
apo tou palaiein, hoc est a luctatione (
ACLL);
Ormisda,
Ep. 880, 37, haec est christiani
palestra certaminis (
Arnaldi-Smiraglia);
Adriano II,
Epistolae, 750, 17, quanta (quantas) certaminum
palestras decessor meus exercuit (
Arnaldi-Smiraglia);
Pier Damiani,
Epist., I 28, Tu campus divini praelii, spiritalis harena certaminis, angelorum spectaculum,
palestra fortiter dimicantium luctatorum (
MGH);
Guglielmo di Conches,
Glosae, I 17, in septem liberalibus artibus et in gignasiis et
palaestris exercerentur (
LLT);
Giovanni di Salisbury,
Metalogicon, IV,
prol., inuitus et quodam modo tractus in huius
palaestrae descendo harenam (
LLT);
Aristotele,
Ethica (trad.
Burgundione), II 5 (Bekker 1106b), Miloni quidem enim parum, dominanti autem ginnasiorum multum; similiter autem in cursu et
palestra (
ALD);
Alberto Magno,
Topica, V
iii 2, et tales luctae sunt ut
palestrae cursus in stadiis (
LLT);
Corrado di Mure,
Fabularium, s.v. Palestra:
Palestra generaliter dicitur omnis locus, in quo diuersi ludi et diuersorum ludorum luctamina exercentur (
LLT).
Lessicografi medievali:
Isid. Orig. XVIII xxiv 1: Locus autem luctationis palaestra dicitur. Palaestram autem uel ἀπὸ τῆς πάλης, id est a luctatione, uel ἀπὸ τοῦ πάλλειν (Mirabile).
Papias (s.v. palestra): Palestra dicitur lucta, ubi atheletae exercent seu luctatio quae fit in gymnasio. Palestra dicitur locus exercendis corporibus dicatus (Mirabile).
Uguccione, P 7, 35 (s.v. palim) Item a palim hec palestra -e, lucta vel locus luctationis, et dicitur a palim quod est lucta vel a palim quod est motus, quia ibi se frequenter moveant; vel dicitur palestra a Pale dea pastorum, quia in honorem illius prius fuit celebrata, vel a palude qua inungebantur luctaturi antequam haberent oleum (DaMA).
Balbi (s.v. palestra) = Uguccione (Mirabile).
Commentatori danteschi:
Guido da Pisa ad Inf. XVI 21-22: Antiquitus fiebat a paganis quidam ludus qui dicebatur palestra, in quo ludo homines militares exercebantur ad pugnam (…) currebant, sicut soliti erant currere pugiles in palestra (DDP); ad Inf. XIX 85-87: Est autem gignasium locus ubi addiscitur ludus palestre (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XIX 85-87: coeperunt dare se palestrae et ludis (DDP).
Autore: Riccardo Macchioro.
Data redazione: 18.02.2020.