decerto, -avi, -atum, -are (v.)

1. combattere (Castiglioni-Mariotti).
Mon. II ix 16 Deinde cum finitimis, omni iure belli servato, cum Sabinis, cum Samnitibus, licet in multitudine decertantium, sub forma tamen duelli, de imperio decretum fuisse Livius narrat: in quo quidem modo decertandi cum Samnitibus fere fortunam, ut dicam, incepti penituit.
Mon. II ix 18 Postquam vero Ytalorum litigia sedata fuerunt, et cum Grecis Penis nondum pro divino iudicio certatum esset, ad Imperium intendentibus illis et illis, Fabritio pro Romanis, Pirro pro Grecis, de imperii gloria in militie multitudine decertantibus, Roma obtinuit (...).
2. contendere, lottare (Castiglioni-Mariotti).
Mon. II vii 11 Similiter et latere non debet quoniam in hiis duobus decertandi generibus ita se habet res, ut in altero sine iniuria decertantes impedire se possint, puta duelliones, in altero vero non (...).
Mon. II ix 10 Habeant semper, si duelliones esse volunt, non sanguinis et iustitie mercatores, in hostio palestre ante oculos Pirrum, qui pro imperio decertando sic aurum despiciebat ut dictum est.
Mon. II ix 15 (...) ad ultimum de comuni assensu partium, propter iustitiam cognoscendam, per tres Oratios fratres hinc et per totidem Curiatios fratres inde in cospectu regum et populorum altrinsecus expectantium decertatum est: ubi tribus pugilibus Albanorum peremptis, Romanorum duobus, palma victorie sub Hostilio rege cessit Romanis.

Mon. 7

decertandi, Mon. II vii 11; II ix 16
decertando, Mon. II ix 10
decertantes, Mon. II vii 11
decertantibus, Mon. II ix 18
decertantium, Mon. II ix 16
decertatum, Mon. II ix 15

-

Il v., derivato da certare, nel lat. class. e mediev. possiede due signif.; il primo – proprio – rimanda all’ambito del combattimento (vd. ThLL s.v. decerto 1), mentre il secondo – traslato – a quello del contrasto inteso come disputatio o altercatio (vd. ThLL s.v. decerto 2).

Entrambe le accezioni sono conservate dal lat. mediev. e ricorrono in D., che impiega il v. ora in rif. all'ambito bellico, ora in rif. alla sfera della contesa agonistica. D., inoltre, ricorre anche a certare in contesti simili a quelli in cui utilizza decertare.

A proposito di Mon. II ix 16 si sottolinea che la lezione disceptantium - in luogo di decertantium - è stata accolta sia dall’editio princeps che da Witte Mon. (1874), mentre è stata respinta da Ricci Mon.

Decertare compare anche in Mon. III xv 5 all’interno di una citazione evangelica (Gv 18, 36): «Sed Cristus huius mundi regnum coram Pilato abnegavit: "Regnum" inquit "meum non est de hoc mundo; si ex hoc mundo esset regnum meum, ministri mei utique decertarent ut non traderer Iudeis; nunc autem regnum meum non est hinc"».
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il v. è ampiamente att. nel lat. class. con il signif. di «certamen conficere» sia in senso proprio sia in senso traslato (vd. ThLL s.v. decerto 1 e 2 e Nota).
Latino medievale:
il v. è att. con una certa abbondanza anche nel lat. mediev., pertanto si riportano solo alcune occorrenze esemplificative: Aristotele, Rhet. (tr. Moerbeke), II 20 Parabola autem Socratica, puta si quis dicat quod non oportet sorte electos principari; simile enim sicut si quis athletas sorte instituat qui non possint decertare, sed quicumque eveniant, aut nautarum quem oporteat gubernare sorte fiat, tamquam oporteat sorte tactum, sed non scientem (ALD); Pietro Abelardo, Sic, q. 80, s. 33 fidei calore ferventes, cum adversus diabolum passionis bello sit decertandum, omnes imbecillitatum nostrarum dolores cum corpore eius et passione moriuntur (LLT); Bernardo di Clairvaux, Laud. n. mil., 1 Novum, inquam, militiae genus, et saeculis inexpertum, qua gemino pariter conflictu atque infatigabiliter decertatur, tum adversus carnem et sanguinem, tum contra spiritualia nequitiae in caelestibus (LLT); Alberto Magno, Comm. in IV Sent., d. 21 D, a. 10 In urbanitatibus in quibus in communi decertatur, nulli sine altero corona imponitur, sed communiter triumphans, communiter coronatur (LLT); Tommaso d’Aquino, Sent., II ii 261 fortitudo corporalis corrumpitur ex superabundantibus gignasiis, id est exercitiis quibusdam corporalibus (in) quibus aliqui nudi decertabant, eo quod per nimium laborem debilitatur virtus naturalis corporis (LLT).
Lessicografi medievali:

Papias (s.v. decertare): Decertare: pugnare (Mirabile).
Uguccione, C 150, 19 (s.v. cerno): (…) decerto -as, idest valde certare (DaMA).
Balbi (s.v. certo) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
L'unica occorrenza del v. nei commenti lat. alla Commedia che non dipenda da citazioni dirette di altri testi è rappresentata da Benvenuto da Imola ad Inf. VII 36-39: o Maestro, or me dimostra che gente è questa, idest, quae genera hominum sunt ista in isto circulo, quae divisa per medium continuo decertant linguis inter se, et nunquam videntur facere pacem (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 09.11.2020.