auxiliatio, -onis (s.f.)

1. sostegno (Chiesa-Tabarroni Mon.).
Mon. I v 6 Si consideremus vicum unum, cuius finis est commoda tam personarum quam rerum auxiliatio, unum oportet esse aliorum regulatorem, vel datum ab alio vel ex ipsis preheminentem consentientibus aliis; aliter ad illam mutuam sufficientiam non solum non pertingitur, sed aliquando, pluribus preheminere volentibus, vicinia tota destruitur.

Mon. 1

auxiliatio, Mon. I v 6

personarum auxiliatio: Mon. I v 6
rerum auxiliatio: Mon. I v 6

Hapax nel lat. dantesco. Il sost., derivato deverbale da auxiliari, ha un’origine piuttosto tarda, è scarsamente att. ed è sinon. di auxilium (vd. ThLL s.v. auxiliatio).

La parola risulta estremamente rara anche nel lat. mediev.: alle att. riportate, che costituiscono il corpus integrale delle occorrenze attingibili tramite database, si deve aggiungere la citazione di Cassiod. In psalm. 26, 4 presente in Brunone di Würzburg, Exp. Ps. 26, 5: «Castra enim valida munitio est, quam expugnare facile non potest impetus irruentis, sed haec omnia dicit sibi esse contemptibilia, cum valletur, auxiliatione divina» (CC).

Il sost. non è registrato dai principali repertori del lat. mediev. e non compare nei lessicografi mediev.; è att., però, in Firminus Verris (s.v. auxilium): «Auxiliatio .tionis - (...) auxilium».

D. ricorre un'unica volta nelle sue opere lat. ad auxiliatio, mentre impiega in due luoghi auxilium. Sebbene i due termini siano generalmente recepiti come sinon., nell'uso dantesco sembrano essere caratterizzati da sfumature diverse: auxiliatio, infatti, pare avere una valenza più strettamente operativa, denunciata dal suffisso -tio ('atto del soccorrere, del sopperire, del prestare aiuto'); auxilium, invece, ricorre esclusivamente in contesti caratterizzati dall'intervento divino.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
aiuto, vd. ED (L. Onder).
aiutorio, vd. ED (L. Onder).
Latino classico e tardoantico:
il sost. è raramente att. a partire dall'età tardoant. con il signif. di auxilium (vd. ThLL s.v. auxiliatio): es. Ps. Apul. Rem. sal. sine auxiliatione medicorum; CassiodIn Psalm. XXVI 4 haec omnia sibi dicit esse contemptibilia, cum valletur auxiliatione divina.
Latino medievale:
il sost. risulta estremamente raro nel lat. mediev., dal momento che pare att. solo nei segg. passi: Arnoldo di Sant’Emmerano, Lib. Emm., II 69 Hoc quoquo modo fiat, aggrediar iterum narrare, quae Dominus aspiratione sua preveniente et auxiliatione subsequente, dare sive largiri dignabitur (MGH); Hervé du Borg-Dieu, Comm. in Is., IV xxx 7 Veniente autem Nabuchodonosor cum ipsis pariter Aegyptiis, in quibus confidebant, perierunt fame et gladio. Aegyptus enim frustra, id est incassum eis auxiliata est et vane, quoniam defecit atque evanuit eius auxiliatio (LLT); Pietro Abelardo, Sic, q. 139, s. 1 Oportet quippe nos eligere primum quae bona sunt; et tunc ipse quae ab ipso sunt introducit. (…) Cum autem nos elegerimus, multam tunc introducit auxiliationem (LLT); R. Grossatesta, Asp. in Eth., 16 Sine (…) naturali amicitia, hoc est, ubi etiam non est naturalis amicitia, sicut est naturalis amicitia inter patrem et filium, humanum est etiam ibi auxiliationem non expelli. Multo fortius igitur, ubi est naturalis amicitia, ut inter patrem et filium, non expelletur auxiliatio, nisi ad hoc compellat malitiae superexcellentia nimia. Propter nimium igitur superexcellentem malitiam potest pater denegare filio auxiliationem, non autem filius patri (ALD); Tommaso d’Aquino, In IV Sent., d. 45, q. 2, a. 2, q. 3 suffragium de sui ratione importat quamdam auxiliationem, quae non competit ei qui defectum non patitur (LLT); Rodolfo I, Epist., 3 Ecce igitur qui cum Martha multiplicis perturbationis inquietamur incommodis, opportunum auxiliationis solatium exspectantes ab acquiescentibus cum Maria, universitatem vestram (…) votis supplicibus duximus requirendam (CC);  Giovanni Gerson, Op. spir. et past., opus 418, p. 2, t. 11, p. 1: ab initio, inquit [Sapientia], et ante saecula creata sum, per praedestinationis electionem prae omnibus; in me omnis spes vitae et virtutis per auxiliationem (LLT).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 25.11.2020.