legatus, -i (s.m.)

1. incaricato, delegato (Castiglioni-Mariotti).
Ep. I 1 Reverendissimo in Christo patri dominorum suorum carissimo domino Nicholao miseratione celesti Ostiensi et Vallatrensi episcopo, Apostolice Sedis legato, (...) Consilium et Universitas partis Alborum de Florentia devotissime atque promptissime recommendant.
Mon. III vi 3 Et ad hoc dicendum per interemptionem eius quod dicunt Samuelem Dei vicarium, quia non ut vicarius sed ut legatus spetialis ad hoc, sive nuntius portans mandatum Domini expressum, hoc fecit: quod patet quia quicquid Deus dixit, hoc fecit solum et hoc retulit.
2. ambasciatore (Castiglioni-Mariotti).
Mon. II viii 8 Preter istos et post, Alexander rex Macedo maxime omnium ad palmam Monarchie propinquans, dum per legatos ad deditionem Romanos premoneret, apud Egiptum ante Romanorum responsionem, ut Livius narrat, in medio quasi cursu collapsus est.
Mon. II ix 8 Unde bene Pirrus ille (...), cum legati Romanorum pro redimendis captivis ad illum missi fuerunt, respondit: Nec mi aurum posco, nec mi pretium dederitis; non cauponantes bellum, sed belligerantes, ferro, non auro, vitam cernamus utrique.

Ep. 1
Mon. 3

legati, Mon. II ix 8
legato, Ep. I 1
legatos, Mon. II viii 8
legatus, Mon. III vi 3

-

Nel lat. class. legatus ha diversi signif. Indica, infatti, ora il nuntius in senso proprio (cui appartiene l’uso tecnico cristiano di nuntius ecclesiae, papae, vd. ThLL s.v. legatus I A) ora in senso traslato (vd. ThLL s.v. legatus I B, «de interprete inter deum et homines intercedente»); il termine, inoltre, indica anche compiti di ambito amministrativo e militare (vd. ThLL s.v. legatus II). 

D. impiega la parola, sia nella produzione lat. sia in quella volgare (Conv. II v 4 e Detto 27, vd. ED s.v. legato), nell’accezione di 'ambasciatore' e nel senso tecnico cristiano individuato: legatus, infatti, nel lat. mediev. possiede essenzialmente i due signif. sottolineati (vd. es. Blaise Mediev. s.v. legatus; vd. anche Du Cange s.v. legatus, per cui il sost. equivale a missus, a nuntius e a vicarius).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
legato, vd. ED.
Latino classico e tardoantico:
il sost. è att. a partire dal lat. class. con differenti sfumature semantiche (vd. Nota): si segnala, perchè ricorrente anche in D., l'uso di legatus come equivalente di nuntius in senso proprio (vd. ThLL s.v. legatus I A 1 a) e in senso cristiano, a indicare il nuntius ecclesiae (vd. ThLL s.v. legatus I A 1 b).
Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze a titolo d'es.: Acerbo Morena, Historia Legati vero Mediolanum reversi, que ab imperatore audierant, sapientibus Mediolani aperiunt (MGH); Act. conc. pont., Const. 2, 398 Inter cetera vero, que dicti principes per easdem nobis litteras intimarunt, hac precipue obiectione sunt usi dicentes, quod venerabilis frater noster Prenestinus episcopus, apostolice sedis legatus, aut electoris gessit aut cognitoris personam (MGH); Ann. Ian. fuit publicum instrumentum conscriptum, quod per specialem legatum fuit comuni nostro a dicto imperatore transmissum (MGH); Acta vic. gen., Const. 3, 603 nos Rodulfus imperiallis aule canzellarius et legatus et vicarius generalis Romani imperii in Lumbardia (…) (MGH).
Lessicografi medievali:

Papias (s.v. legatus): Legatus: internuncius, vel missus (Mirabile).
Balbi (s.v. legatum): (...) legatus: missus (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 01.07.2020.