balatus, -us (s.m.)

1. belato (Castiglioni-Mariotti).
Eg. II 39 Quantos balatus colles et prata sonabunt, / si viridante coma fidibus peana ciebo!

Eg. 1

balatus, Eg. II 39
-

Hapax nel lat. dantesco, il sost. è utilizzato in Eg. II 39 all'interno dello scenario bucolico che D. attinge da Verg. Georg. III 554-555, con rif. al paesaggio allegorico in cui opera Mopso-Giovanni del Virgilio: l’ambiente dello studio bolognese, dove Giovanni aveva invitato D. a far conoscere la propria poesia.

Il sost. è raro nella bucolica precedente a D. (ricorre solo in Marco Valerio), ma registra varie occorrenze successive, a partire da Giovanni del Virgilio, Eg. Muss. 276 «Si caudam nigrescit ovis mea candida frontem / aut si balatum grave finiat, argue tempus» (DaMA), che eredita molti termini del lessico bucolico dantesco. Trova poi att. in Petrarca, Buc. VIII 109 «Balatu moveor pecoris; nec candida dulci / mugitu, ingeminans, cessat revocare iuvenca» (Poeti d’Italia); Boccaccio, Bucc. XI 82 «Deiectos colles tandem vanosque superbi / balatus pecoris, colles saltusque petitos / narrabat varios pastoribus atque capellis»; 180 «et rabidum fugisse lupum mestosque dolentum / balatus ovium cesos ob nequiter agnos» (Poeti d’Italia); e, nella bucolica quattrocentesca, in Pontano, Egl. IV 99 «Ruperunt et oves, simul cum matribus agni, / balatum referunt colles Gaurique recessus» (Poeti d’Italia); Cantalicio, Buc. VIII 87 «deponite curas / et refovete novis vestris balatibus agnos» (Poeti d’Italia).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
varie att., principalmente di ambito poetico (cfr. ThLL s.v. balatus). Tra le più significative in relazione all’uso dantesco: Verg. Georg. III 554 balatu pecorum et crebris mugitibus amnes / arentesque sonant ripae collesque supini (MqDq); IV 435 auditisque lupos acuunt balatibus agni (MqDq); Aen. IX 62 tuti sub matribus agni / balatum exercent (MqDq); Ov. Met. VII 319-320 et tener auditur medio balatus aeno; / nec mora, balatum mirantibus exsilit agnus (MqDq); Stat. Theb. X 46 Iam stabula ipsa premunt, torquet spes inrita fauces / balatusque tremens pinguesque ab ovilibus aura (MqDq).
Latino medievale:
att. di media frequenza (cfr. MLW s.v. balatus); tra le più significative in relazione all’uso dantesco: Marco Valerio, Buc. I 24 hunc quoque, quem cernis, tenuem exhaustumque nec ipsos / edere balatus consumpta voce valentem / ipse ferens manibus, modo vivat, ad ubera duco (DaMA); 38 clamosos spectare greges concurrere natis / implentesque meas mixtis balatibus aures! (DaMA); Paolo Diacono, Hist. Rom. V 3 tunc etiam omnium generum animalia, quae inter homines vivere solita erant, relictis stabulis pascuisque cum balatu hinnitu mugituque miserabili ad silvas montesque fugerunt (ALIM).
Lessicografi medievali:

Papias (s.v. balatus): Balatus, -tus, prima producitur, vox ovium (Mirabile).
Uguccione, B 9, 1 (s.v. balo): Balo, -las, verbum neutrum, et est ovium; inde hic balatus, -tus, -tui (DaMA).
Balbi (s.v. balatus): Balatus, -tus, -tui, masculino genere, a balo, -as, et est ovium (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Giovanni di Serravalle ad Par. XXV 1-12: quia quando recessit de Florentia erat iuvenculus, et tunc habebat vocem, balatum idest, veluti agnus et parvus puer (DDP).
Autore: Veronica Dadà.
Data redazione: 31.01.2022.