1. belato (
Castiglioni-Mariotti).
Eg. II 39 Quantos balatus colles et prata sonabunt, / si viridante coma fidibus peana ciebo!
balatus, Eg. II 39
-
Hapax nel lat. dantesco, il sost. è utilizzato in Eg. II 39 all'interno dello scenario bucolico che D. attinge da Verg. Georg. III 554-555, con rif. al paesaggio allegorico in cui opera Mopso-Giovanni del Virgilio: l’ambiente dello studio bolognese, dove Giovanni aveva invitato D. a far conoscere la propria poesia.
Il sost. è raro nella bucolica precedente a D. (ricorre solo in Marco Valerio), ma registra varie occorrenze successive, a partire da Giovanni del Virgilio, Eg. Muss. 276 «Si caudam nigrescit ovis mea candida frontem / aut si balatum grave finiat, argue tempus» (DaMA), che eredita molti termini del lessico bucolico dantesco. Trova poi att. in Petrarca, Buc. VIII 109 «Balatu moveor pecoris; nec candida dulci / mugitu, ingeminans, cessat revocare iuvenca» (Poeti d’Italia); Boccaccio, Bucc. XI 82 «Deiectos colles tandem vanosque superbi / balatus pecoris, colles saltusque petitos / narrabat varios pastoribus atque capellis»; 180 «et rabidum fugisse lupum mestosque dolentum / balatus ovium cesos ob nequiter agnos» (Poeti d’Italia); e, nella bucolica quattrocentesca, in Pontano, Egl. IV 99 «Ruperunt et oves, simul cum matribus agni, / balatum referunt colles Gaurique recessus» (Poeti d’Italia); Cantalicio, Buc. VIII 87 «deponite curas / et refovete novis vestris balatibus agnos» (Poeti d’Italia).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
varie att., principalmente di ambito poetico (cfr.
ThLL s.v.
balatus). Tra le più significative in relazione all’uso dantesco:
Verg.
Georg. III 554
balatu pecorum et crebris mugitibus amnes / arentesque sonant ripae collesque supini (
MqDq); IV 435 auditisque lupos acuunt
balatibus agni (
MqDq);
Aen. IX 62 tuti sub matribus agni /
balatum exercent (
MqDq);
Ov.
Met. VII 319-320 et tener auditur medio
balatus aeno; / nec mora,
balatum mirantibus exsilit agnus (
MqDq);
Stat.
Theb. X 46 Iam stabula ipsa premunt, torquet spes inrita fauces /
balatusque tremens pinguesque ab ovilibus aura (
MqDq).
Latino medievale:
att. di media frequenza (cfr.
MLW s.v.
balatus); tra le più significative in relazione all’uso dantesco:
Marco Valerio,
Buc. I 24 hunc quoque, quem cernis, tenuem exhaustumque nec ipsos / edere
balatus consumpta voce valentem / ipse ferens manibus, modo vivat, ad ubera duco (
DaMA); 38 clamosos spectare greges concurrere natis / implentesque meas mixtis
balatibus aures! (
DaMA);
Paolo Diacono,
Hist. Rom. V 3 tunc etiam omnium generum animalia, quae inter homines vivere solita erant, relictis stabulis pascuisque cum
balatu hinnitu mugituque miserabili ad silvas montesque fugerunt (
ALIM).
Lessicografi medievali:
Papias (s.v. balatus): Balatus, -tus, prima producitur, vox ovium (Mirabile).
Uguccione, B 9, 1 (s.v. balo): Balo, -las, verbum neutrum, et est ovium; inde hic balatus, -tus, -tui (DaMA).
Balbi (s.v. balatus): Balatus, -tus, -tui, masculino genere, a balo, -as, et est ovium (Mirabile).
Commentatori danteschi:
Giovanni di Serravalle ad Par. XXV 1-12: quia quando recessit de Florentia erat iuvenculus, et tunc habebat vocem,
balatum idest, veluti agnus et parvus puer (
DDP).
Autore: Veronica Dadà .
Data redazione: 31.01.2022.