paternitas, -atis (s.f.)

1. paternità, condizione di padre (Conte).
Mon. III xii 6 Cum ergo Papa et Imperator sint id quod sunt per quasdam relationes, quia per Papatum et per Imperiatum, que relationes sunt altera sub ambitu paternitatis et altera sub ambitu dominationis, manifestum est quod Papa et Imperator, in quantum huiusmodi, habent reponi sub predicamento relationis, et per consequens reduci ad aliquod existens sub illo genere.
2. Paternità, titolo onorifico.
Ep. I 3 Ceu filii non ingrati litteras igitur pie vestre Paternitatis aspeximus, que totius nostri desiderii personantes exordia, subito mentes nostras tanta letitia perfuderunt, quantam nemo valeret seu verbo seu cogitatione metiri.

Ep. 1
Mon. 1

paternitatis, Ep. I 3; Mon. III xii 6

-

Il termine, derivato da paternus, nasce in età cristiana e ha, essenzialmente, un signif. proprio collegato ai legami famigliari (vd. ThLL s.v. paternitas I) e un senso traslato equivalente a «status vel qualitas eius, qui pater est» (vd. ThLL s.v. paternitas II); all’interno di questo secondo signif. se ne sviluppa uno tecnico, per cui paternitas diviene il titolo onorifico che designa vescovi e abati (vd. ThLL s.v. paternitas II b, da cui deriva la seconda Definizione proposta).

Il lat. mediev. conserva i signif. individuati (vd. es. DMLBS s.v. paternitas), e in questo solco si inserisce l'uso dantesco. A questo proposito si può osservare che paternitas compare in Mon. III xii 6 in contrapposizione a dominatio: la presenza di due termini che rimandano a una sfera concettuale astratta sembra rimandare a una contrapposizione tra tipologie di rapporti e non tra rapporti concreti. 

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il sost. è att. a partire dal lat. tardoant., ove indica primariamente il 'rapporto di paternità' (vd. ThLL s.v. paternitas I B): es. Mar. Victorin. In Eph. 1, 15 Denique paternitas in coelis Christus est: in terra paternitas, vel apostoli, vel quicumque evangelizat, vel qui tradit mysterium (CC); HierVirg. Mar. 14 Et Apostolus Paulus, Optabam, inquit, ego ipse anathema esse a Christo pro fratribus meis, cognatis secundum carnem, qui sunt Israelitae. Porro cognatione fratres vocantur, qui sunt de una familia, id est, patria: quas Latini paternitates interpretantur; cum ex una radice multa generis turba diffunditur, ut in Genesi (CC).
Nel medesimo periodo paternitas è impiegato anche come «appellatio honorifica» (vd. ThLL s.v. paternitas II B 1 b): es. AugEpist. 216, 2 Carissimus frater noster Florus, servus paternitatis tuae, cum ad Uzalensem patriam fuisset suadente caritate profectus, eulogias monasterio inter ipsas suae civitatis moras de opusculis nobis tuae adtulit sanctitatis uno fratre Felice, qui ad tuam sanctitatem tarde post comites suos venisse dinoscitur, eundem librum devote dictante (CC); CassiodHist. VII xxiv 2 apud tuam paternitatem (...) litteras deportamus.
Latino medievale:
il sost. è ampiamente att. nel lat. mediev.; si riportano a titolo d'es. alcune occorrenze dei due signif. individuati: Innocenzo III, papa, De miseria Prol. Si vero paternitas vestra suggesserit, dignitatem humane nature Christo favente describam, quatinus ita per hoc humilietur elatus ut per illud humilis exaltetur (ALIM); Alessandro di Hales, Summa I pars 1, i. 2, q. 1, t. 1, c. 3, a. 1, n. 297 Secundum ergo figuram loquendi, quae dicitur emphasis, (…) sunt huiusmodi locutiones, sicut et nos propter maiorem expressionem affectus vel dignitatis dicimus 'rogo excellentiam vestram' vel 'paternitatem vestram' (LLT-B); Alessandro di Roes, Memoriale 1 ideo paternitatis vestre benignitas, (…) non personam sed affectum scribentis respiciat (MGH); Guglielmo di Ockham, Quodl. 4, q. 11 (filiatio) distinguitur a paternitate loco et subiecto; igitur posset Deus conservare filiationem sine paternitate (LLT-A); Guido Vernani, Repr. Mon. I 7 nomen paternitatis et filiationis non dicitur proprie nisi inter illa que conveniunt in similitudine speciei; Giovanni Buridano, Lect. in Met. q. 25 paternitas sit distincta a patre et filiatio a filio (LLT-B); Corrado di Megenberg, Oeconomica II ii 4 Ex quo sequitur summum sacerdocium magisterium et paternitatem habere ad verum imperatorem (MGH).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
L'unica occorrenza del vocabolo nei commenti lat. alla Commedia è costituita da Giovanni da Serravalle ad Par. XXXIII 115-120: isti termini, paternitas, filiatio, (…) generatio, nativitas, ingenitum, etcetera, sunt notiones et relationes, quibus persone divine distinguuntur (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 13.05.2020.