1. ambito (
Chiesa-Tabarroni Mon.).
Mon. I x 3 Et cum alter de altero cognoscere non possit ex quo alter alteri non subditur - nam par in parem non habet imperium - oportet esse tertium iurisdictionis amplioris qui ambitu sui iuris ambobus principetur.
Mon. I x 4 Et hic aut erit Monarcha aut non. Si sic, habetur propositum; si non, iterum habebit sibi coequalem extra ambitum sue iurisdictionis: tunc iterum necessarius erit tertius alius.
Mon. III viii 4 Et ideo dico quod hoc signum universale “omne”, quod includitur in “quodcunque”, nunquam distribuit extra ambitum termini distributi.
Mon. III viii 6 Propter quod semper videndum est quid est quod signum universale habet distribuere: quo viso, facile apparebit quantum sua distributio dilatetur, cognita natura et ambitu termini distributi.
Mon. III x 10 Preterea, omnis iurisdictio prior est suo iudice: iudex enim ad iurisdictionem ordinatur, et non e converso; sed Imperium est iurisdictio omnem temporalem iurisdictionem ambitu suo comprehendens: ergo ipsa est prior suo iudice, qui est Imperator, qua re ad ipsam Imperator est ordinatus, et non e converso.
Mon. III xii 6 Cum ergo Papa et Imperator sint id quod sunt per quasdam relationes, quia per Papatum et per Imperiatum, que relationes sunt altera sub ambitu paternitatis et altera sub ambitu dominationis, manifestum est quod Papa et Imperator, in quantum huiusmodi, habent reponi sub predicamento relationis, et per consequens reduci ad aliquod existens sub illo genere.
ambitu, Mon. I x 3; III viii 6; III x 10; III xii 6 (2)
ambitum, Mon. I x 4; III viii 4
ambitus termini distributi: Mon. III viii 4; III viii 6
Nel lat. class. il termine ambitus possiede un signif. proprio con differenti sfumature: «abstracte est ipse circumeundi actus, circuitus, in gyrum conversio, et occurrit praecipue de astris» (vd. Forcellini s.v. ambitus I 1); nel suo impiego come nome concreto, inoltre, tra gli altri signif., vale «circuitus seu spatium, quo aliquid continetur» (vd. Forcellini s.v. ambitus I 2 b). Possiede, inoltre, un signif. traslato, per cui «ponitur de studio, quod adhibetur in captandis suffragiis et favore hominum, ac praecipue ad adipiscendos honores et magistratus in republica» (vd. Forcellini s.v. ambitus II 1).
Il lat. mediev. (vd. es. DMLBS s.v. ambitus) recupera i signif. class. (vd. Forcellini s.v. ambitus) di 'passaggio', 'moto circolare', 'ciclo di tempo', 'ambizione' , ma a questi aggiunge il senso fig. di 'limite, sfera d’azione' (vd. DMLBS s.v. ambitus 2 d) che ricorre anche in D.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il termine possiede differenti signif., nessuno dei quali esattamente sovrapponibile all’uso mediev. testimoniato da D. (vd. Nota).
Latino medievale:
ambitus è ampiamente att. nel lat. mediev., specialmente nel signif. più generale di 'ciò che circonda'; si riportano alcune att. significative della parola nel medesimo senso dantesco:
Alberto Magno,
Comm. in I Sent., d. 19 A, a. 3 Haec autem virtus est considerata penes triplicem
ambitum, scilicet durationis, et loci, et operis: quibus tribus omne quod limitatur, limitatur (
LLT);
Tommaso d’Aquino,
Summa Theol., Ia IIe, q. 8, a. 3, r. 4 omnes res mundanae ad tria reducuntur, scilicet ad honores, divitias et delicias; secundum illud i ioan. ii, omne quod est in mundo, concupiscentia carnis est, quod pertinet ad delicias carnis; et concupiscentia oculorum, quod pertinet ad divitias; et superbia vitae, quod pertinet ad
ambitum gloriae et honoris (
LLT);
Giovanni Duns Scoto,
Lect., I, d. 21, q.
unica propositio universalis tantum capit de propositione exclusiva quantum possibile est in terminis transpositis, nam exclusiva significat praedicatum inesse subiecto praecise, et ita non excedere
ambitum subiecti, ex quo sequitur subiectum universaliter convenire praedicato (
LLT);
Corrado di Megenberg,
Monastica, III 11 Intellectus autem et appetitus nati sunt felicitari in obiecto perfectissimo, quod est in toto
ambitu adequati obiecti ipsorum, quale est bonum per essenciam, in quo virtualiter aut formaliter omnia encia et omnia bona continentur (
MGH);
Yconomica, III
ii 14 Episcopus confratres habet canonicos ecclesie sue cathedralis, que et matrix ecclesia in sua dyocesi nuncupatur, eoquod ipsa princeps sit atque mater venerabilis omnium collegiatarum, cenobiorum, parrochiarum, collegiorum, omnium quoque divinarum domorum in
ambitu sue cure positarum (
MGH).
Lessicografi medievali:
Isid. Orig. XV xvi 12: Ambitus inter vicinorum aedificia locus, duorum pedum et semipedis ad circumeundi facultatem relictus, et ab ambulando dictus (Mirabile).
Papias (s.v. ambitus): Ambitus circuitus. Ambitus iudicium in eum qui largitione honorem suscepit amissurus dignitatem. Ambitus inter vicinorum aedificia locus duorum pedum et semis, ad circumeundi facultatem relictus (Mirabile).
Uguccione, E 85, 15 (s.v. eo): Item ab ambio hic ambitus -tus -tui, idest circuitus, unde Oratius 'et per amenum properantis ambitus aque'; et ambitus, idest cupiditas et proprie honoris, unde Lucanus 'letalis ambitus urbis' (DaMA).
Balbi (s.v. ambitus) = Uguccione (Mirabile).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 23.07.2021.