tabes, -is (s.f.)

1. decomposizione, putredine (Conte).
Ep. XI 13 Nec Oze presumptio quam obiectandam quis crederet, quasi temere prorumpentem me inficit sui tabe reatus; quia ille ad arcam, ego ad boves calcitrantes et per abvia distrahentes attendo. 
Ep. 1

tabe, Ep. XI 13

-

Hapax nel lat. dantesco. Termine tecnico della medicina che indica il deperimento organico, perlopiù in rif. al sangue corrotto che cola da una ferita infetta e al liquido di decomposizione. I lessicografi mediev. istituiscono una precisa differenza semantica tra la tabes, l'umore che esce dalla ferita di un morto, e la sanies, che invece indica l’umore che esce dalla ferita di un vivo (cfr. Corrispondenze e sanies in VDL). Il lemma tabes ricorre dunque con il signif. di ‘putredine, putrefazione, corruzione’, ma anche come sinonimo di pestis e morbus per indicare una vera e propria malattia (OLD s.v. tabes 1 e Forcellini s.v. tabes II 2).

Nel passo di Ep. XI 13 tabes non si rif. a una reale decomposizione organica, ma ha valore fig.: D. afferma che la presunzione di Oza, che osò toccare l'arca santa nonostante il divieto (2 Re 6, 6-7), non lo infetta con la putrescenza della sua colpa («Nec Oze presumptio [....] me inficit sui tabe reatus») poiché egli, nella sua invettiva contro la corruzione dilagante tra gli alti prelati, non mette mano all’arca, cioè alla Chiesa, ma ai buoi che la trascinano in malo modo, ossia i cardinali. Sul personaggio di Oza vd. la voce Oza in ED. 

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:

ampiamente att. (cfr. OLD s.v. tabes), spesso assume il signif. di ‘putredine, putrefazione’, ma può indicare anche una malattia contagiosa, vd. ad es. Liv. XXV 26, 11 postremo ita adsuetudine mali efferaverant animos, ut non modo lacrimis iusto que comploratu prosequerentur mortuos, sed ne efferrent quidem aut sepelirent, iacerent que strata exanima corpora in conspectu similem mortem expectantium, mortuique aegros, aegri validos cum metu, tum tabe ac pestifero odore corporum conficerent (CC); Sall. Catil. 36 Namque duobus senati decretis ex tanta multitudine neque praemio inductus coniurationem patefecerat neque ex castris Catilinae quisquam omnium discesserat: tanta vis morbi atque uti tabes plerosque civium animos invaserat (Bibliotheca Augustana); Lucan. VII 809 Nil agis hac ira: tabesne cadavera solvat / an rogus haut refert; placido natura receptat / cuncta sinu finemque sui sibi corpora debent (MqDq); Cels. VIII 9 Si latius aliquid abscedet, duobus aut tribus locis erit perforandum; demittendum que linamentum, aut aliquid ex penicillo, quod summum lino sit devinctum, ut facile educatur. Reliqua eadem, quae in ceteris adustis, facienda sunt. Ubi purum erit ulcus, ali corpus debebit, ne tabes, perniciosa futura, id malum subsequatur. Nonnumquam etiam, levius ipso osse affecto, et inter initia neglecto, non pus, sed humor quidam mucis similis intus coit; mollescit que contra cutis: in qua simili ustione utendum est (Bibliotheca Augustana); 2 Cr 21, 19 Cumque diei succederet dies, et temporum spatia volverentur, duorum annorum expletus est circulus; et sic longa consumptus tabe, ita ut egereret etiam viscera sua, languore pariter et vita caruit. Mortuusque est in infirmitate pessima, et non fecit ei populus eius secundum morem combustionis exsequias, sicut fecerat maioribus eius (Biblitoheca Augustana). Con val. fig. indica una corruzione morale (cfr. OLD s.v. tabes 2 c), come in Sen. Nat. VII 31, 1 Id quod unum toto agimus animo, nondum perfecimus, ut pessimi essemus: adhuc in processu vitia sunt; invenit luxuria aliquid novi in quod insaniat, invenit impudicitia novam contumeliam sibi, invenit deliciarum dissolutio et tabes aliquid adhuc tenerius molliusque, quo pereat (CC).

Latino medievale:
ampiamente att. con lo stesso signif. (cfr. DMLBS s.v. tabes), ma non si rilevano att. nelle principali raccolta epistolari mediev.
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. IV viii 22: Sanies dicta, quia ex sanguine nascitur. Excitato enim calore vulneris sanguis in saniem vertitur. Nam sanies non fit in quocumque loco, nisi ubi sanguis advenerit; quia omne, quod putrescit, nisi calidum et humidum fuerit, quod est sanguis, putrefieri non potest. Sanies autem et tabes sibi differunt. Fluere enim sanie vivorum est, tabe mortuorum (Mirabile).
Papias (s.v. sanies): Fluere ergo de sanie vivorum est, tabe vero mortuorum sanies sanguinis putredo (Mirabile); (s.v. tabes): Tabes est corrupto sanguine corrumpente viscera. (Mirabile).
Uguccione, S 301, 35 (s.v. stasis): Item a sto hec tabes -bis, putredo, sanies: sed tabes que stat quasi stabes, sanies que fluit, vel sanies vivorum, et fluere tabe mortuorum est (DaMA). 
Balbi (s.v. tabes) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 28.09.2022.