sanies, -ei (s.f.)

1. sangue corrotto, pus (Castiglioni-Mariotti).
Ep. VII 26 Vere fumos, evaporante sanie, vitiantes exhalat, et inde vicine pecudes et inscie contabescunt, dum falsis illiciendo blanditiis et figmentis aggregat sibi finitimos et infatuat aggregatos. 
Ep. 1

sanie, Ep. VII 26

-

Hapax nel lat. dantesco. Termine del lessico medico che indica lo stato di degradazione del sangue o di altri umori corporei (cfr. in Corrispondenze la specifica trattazione del fenomeno in Celso), poco att. in ambito epistolare. I lessicografi mediev. distinguono tra sanies, il sangue corrotto che esce dalla ferita di un vivo, e tabes, il sangue degradato che esce dalla ferita di un morto (cfr. tabes in VDL).

Con il signif. di 'sangue corrotto, pus', il sost. ricorre nel passo di Ep. VII 26 in cui Firenze, precedentemente paragonata a un animale malato («languida pecus»), viene accusata di propagare il contagio alle greggi vicine che si infettano con i miasmi pestilenziali («fumos vitiantes») prodotti dall’evaporazione della sua materia purulenta («evaporante sanie»). Per una completa esegesi del passo, cfr. anche i lemmi commaculocontabesco, contagio, exhalo, fetorinfatuo, inficio, languidus, pernicies, scatescentia, vitio in VDL e Vagnoni, Interazione. 

Gli autori dei due volgarizzamenti di Ep. VII non sembrano cogliere la specifica accezione medica del sost., dato che traducono «evaporante sanie» con «vaporando la rabbia» (volg. A) e «accendendosi la rabbia» (volg. B).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. con il signif. proprio di «sanguis corruptus» (cfr. Forcellini e OLD s.v. sanies), vd. ad es. la trattazione specifica in Cels. V 26, 20 His cognitis, etiamnum quaedam alia noscenda sunt, ad omnia vulnera ulcera que, de quibus dicturi sumus, pertinentia. Ex his autem exit sanguis, sanies, pus. Sanguis omnibus notus est; sanies est tenuior hoc, varie crassa et glutinosa et colorata; pus crassissimum albidissimum que, glutinosius et sanguine et sanie. Exit autem sanguis ex vulnere recenti, aut jam sanescente; sanies inter utrumque tempus; pus ex ulcere jam ad sanitatem spectante. Rursus et sanies et pus quasdam species graecis nominibus distinctas habent. Est enim quaedam sanies, quae vel ἰχώρ, vel μελίκηρα nominatur: est pus, quod ἐλαιῶδες appellatur. Ἰχώρ tenuis, subalbidus, ex malo ulcere exit, maxime que ubi nervo laeso, inflammatio sequuta est. Melicera crassior est, glutinosior, subalbida, melli que albo subsimilis. Fertur haec quoque ex malis ulceribus, ubi nervi circa articulos laesi sunt; et inter haec loca, maxime ex genibus […] Sanies igitur mala est multa, nimis tenuis, livida, aut pallida, aut nigra, aut glutinosa, aut mali odoris, aut quae et ipsum ulcus, et iunctam ei cutem erodit: melior est non multa, modice crassa, subrubicunda, aut subalbida (Bibliotheca Augustana).
Latino medievale:

ampiamente att. (cfr. DMLBS s.v. sanies), ma si rilevano poche occorrenze in ambito epistolare; vd. ad es. Pier DamianiEpist. 96, p. 59, Attende itaque, vir enervis, immo vir evirate, quid ambias, et scito, quia pulvis ac cinis est, ad quem luxuriae facibus inflammatus anhelas, videlicet ut cum muliebres artus amplecteris, vermes, saniem, intolerabilemque foetorem, quod paulo post futura est, contempleris, ut consideratio futurae putredinis fucos cauta despiciat scenicae venustatis (ALIM).

Lessicografi medievali:

Isid. Orig. IV viii 22: Sanies dicta, quia ex sanguine nascitur. Excitato enim calore vulneris sanguis in saniem vertitur. Nam sanies non fit in quocumque loco, nisi ubi sanguis advenerit; quia omne, quod putrescit, nisi calidum et humidum fuerit, quod est sanguis, putrefieri non potest. Sanies autem et tabes sibi different. Fluere enim sanie vivorum est, tabe mortuorum (Mirabile). 
Papias (s.v. sanies): Sanies dicta, quia ex sanguine nascitur. Excitato enim calore vulneris sanguis in saniem vertitur. Fluere ergo de sanie vivorum est, tabe vero mortuorum; sanies sanguinis putredo (Mirabile). 
Uguccione, S 210, 12 (s.v. sueo): Et hec sanies -ei, idest putredo, quia ex sanguine nascitur, et differt a tabe quia fluere sanie vivorum est, tabe mortuorum, item sanies est que fluit, tabes que stat, quasi stabes (DaMA).
Balbi (s.v. sanies): sanies a sanguine dicitur, hec sanies, -niei, idest putredo. Ysidorus Ethy. IIII ubi agit de morbis in superficie sic ait: «Sanies dicta, quia ex sanguine nascitur. Excitato enim calore vulneris sanguis in saniem vertitur. Nam sanies non fit in quocumque loco, nisi ubi sanguis advenerit; quia omne, quod putrescit, nisi calidum et humidum fuerit, quod est sanguis, putrefieri non potest. Sanies autem et tabes sibi different. Fluere enim sanie vivorum est, tabe mortuorum». Item sanies est que fluit, tabes que stat quia stabes (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 04.01.2022.