exhalo, -avi, -atum, -are (v.)

1. esalare (Conte), effondere nell'aria (miasmi contagiosi).
Ep. VII 26 Vere fumos, evaporante sanie, vitiantes exhalat, et inde vicine pecudes et inscie contabescunt, dum falsis illiciendo blanditiis et figmentis aggregat sibi finitimos et infatuat aggregatos.
Ep. 1

exhalat, Ep. VII 26

-

Hapax nel lat. dantesco. Termine tecnico-scientifico, composto di halo con l’aggiunta del prefisso ex-, che nei composti verbali signif. prevalentemente 'fuori, fuori da'. Il v., att. con il significato di 'effondere nell’aria, emettere (suoni, parole, sospiri)' ed 'emanare, sprigionare (odori, profumi)', è spesso impiegato in contesti relativi alla decomposizione dei corpi e ai cattivi odori emessi dal disfacimento organico (ThLL s.v. exhalo I A 1 b α I: «de animantibus deque corpore eorum. Generatim: odorem, fetorem sim. praecipue de putredine» e vd. Corrispondenze), come avviene anche nel passo dantesco. In Ep. VII il v. è connotato in chiave realistica nell’invettiva contro Firenze, paragonata a un animale malato («languida pecus») che ammorba l'aria effondendo miasmi contagiosi («fumos…vitiantes exhalat») con cui gli animali vicini si infettano (per una completa esegesi del passo cfr. i lemmi commaculocontabesco, contagio, fetor, infatuo, inficio, languidus, pernicies, sanies, scatescentia, vitio in VDL e Vagnoni, Interazione). Nei due volgarizzamenti di Ep. VII il v. exhalo è tradotto con 'cacciare fuori'.

Nel volg. dantesco ricorre il sost. essalazione, impiegato con il signif. tecnico di «emissione di vapori umidi o secchi» in Purg. XXVIII 98, per cui vd. essalazione in VD. 

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. con il signif. di «halando foras dare, evaporare, expirare, efflare», ThLL s.v. exhalo. Rif. all'aria corrotta da miasmi pestilenziali dovuti a materia organica in decomposizione, vd. ad es. Oros. Hist. V 4, 9 Denique iam non solum in Urbe vivendi sed etiam adpropinquandi ad Urbem negabatur facultas, tam saevi per totam Urbem tabescentium sub tectis atque in stratis suis cadaverum putores exhalabantur (CC); Oros. Hist. V 11, 3 Harum cum inmensos acervos longe undis urguentibus fluctus per extenta late litora propulissent, taetrum nimis atque ultra opinionem pestiferum odorem tabida et putrefacta congeries exhalavit, unde omnium pariter animantum tanta pestilentia consecuta est ut avium pecudum ac bestiarum corruptione aeris dissolutarum putrefacta passim cadavera vitium corruptionis augerent. At Vero quanta fuerit hominum lues, ego ipse, dum refero, toto corpore perhorresco (CC); Salv. Gub. VI 84 Lues erat viventium, foetor funereus mortuorum: mors de morte exalabatur (MGH).
Latino medievale:
ampiamente att. con gli stessi signif., cfr. MLW s.v. exhalo. Rif. all'aria corrotta da miasmi, vd. ad. es. Pier Damiani, Epist. 102, p. 121 Interea cuidam fratri sopore depresso videre contigit quendam lacum nimii caloris ardore ferventem, et piceos sulphureosque faetores non sine tetri fumi voluminibus exhalantem (ALIM); Pietro Comestore, Hist. schol. XVI "Et ascenderunt ranae et operuerunt terram AEgypti". Quae ut dicit Josephus, ortae, in brevi moriebantur, et putrescentibus cadaveribus fetor nimis noxius exhalabat ex aqua, imo quaedam quasi domesticae domos intrantes saepe in cibis, et potibus, et lectis inveniebantur (CC); Tommaso da CapuaSumma dictaminis I 5 Illud quoque non duximus omittendum, quod, cum castrum Theatinensem habebas custodire, quandam mulierem pregnantem tot iussisti verberibus et tormentis affligi, quod miserabiliter abortivit. Et quandam aliam tam diu precepisti oleo et pice perfundi calentibus, quod spiritum exhalavit, quam, ut tantum scelus in publicum non prodiret, in sterquilinio sepeliri mandasti, subtrahens ei beneficium ecclesiastice sepulture, quam vite crudeliter subtraxisti (ALIM).
Lessicografi medievali:

Papias (s.v. exhalare): exhalare, spirare, redolere, effundere (Mirabile).
Uguccione, A 119, 4 (s.v. alo): et ab alo vel ab alitus, ut dicit Priscianus, venit alo -las, idest spirare, alitum emittere vel redolere, unde alatus -tus -tui, idest odor […] et componitur cum ex, et fìt exalo -las, idest foras emittere vel de vita recedere, et est neutrum sicut et suum simplex (DaMA).
Balbi (s.v. exhalo): Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 04.01.2022.