vitio, -avi, -atum, -are (v.)

1. corrompere, infettare (Castiglioni-Mariotti).
Ep. VII 26 Vere fumos, evaporante sanie, vitiantes exhalat, et inde vicine pecudes et inscie contabescunt, dum falsis illiciendo blanditiis et figmentis aggregat sibi finitimos et infatuat aggregatos. 
Ep. 1

vitiantes, Ep. VII 26

-

Hapax nel lat. dantesco. Denominale da vitium, ampiamente att. nella latinità con il signif. proprio di corrumpere, anche in rif. a malattie e pestilenze che ammorbano l’aria (cfr. Corrispondenze); si rilevano tuttavia poche occorrenze in ambito epistolare.

In D. il v. occorre coniugato al participio presente, concordato con il sost. fumos, con il signif. di ‘infettare, corrompere’, all’interno dell’invettiva contro Firenze, languida pecus, accusata di infettare il gregge del padrone e le greggi vicine esalando fumi 'corrotti, contagiosi' che provengono dall'evaporazione della sua putredine («fumos, evaporante sanie, vitiantes exhalat»); cfr. anche i lemmi commaculocontabesco, contagio, exhalo, fetorinfatuo, inficio, languidus, perniciessanies, scatescentia in VDL e Vagnoni, Interazione. Il sintagma «fumos vitiantes» nei due volgarizzamenti di Ep. VII viene tradotto con 'visiosi fumi’.

Nel volg. dantesco il v. viziare ricorre 5 volte, perlopiù con signif. morale, per cui cfr. viziare in ED. 

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
viziare, vd. ED (A. Niccoli).
Latino classico e tardoantico:

ampiamente att. con il signif. proprio di 'guastare, corrompere, infettare' («vitio est vitium infero, deterius reddo, corrumpo, foedo», Forcellini s.v. vitio I 1). In rif. all’aria infetta, anche in contesto metaforico, cfr. ad es. Ov. Met. III 76 Tunc vero, postquam solitas accessit ad iras / causa recens, plenis tumuerunt guttura venis, / spumaque pestiferos circumfluit albida rictus, / terraque rasa sonat squamis, quique halitus exit / ore niger Stygio, vitiatas inficit auras (MqDq); Ov. Met. XV 626 Dira lues quondam Latias vitiaverat auras, / pallidaque exsangui squalebant corpora morbo (MqDq); Aug. Div. daem. V 9 Accipiunt [scil. daemones] enim saepe potestatem et morbos immittere, et ipsum aerem vitiando morbidum reddere (CC).

Latino medievale:
ampiamente att. (vd. DMLBS s.v. vitiare 2 per il signif. di 'contaminare, contagiare'), sebbene si rilevino poche occorrenze in ambito epistolare; con diversa accezione da quella dantesca vd. ad es. Pier della Vigna, Epist. 2.41, 3 Sicque dum fideles nostros, quos virtutis interius animositas accenderat, et in similibus expertes iam pluries fortunae placiditas animaret, ad reprimendam huiusmodi rebellium pusillanimitatis audiciam, inermes et unanimes extra castrorum nostrorum limites casus tam subitus eduxisset, accidit quod, priusquam ad defensionem omnimodam civitatis Victoriae, quam ibidem statio nostra fimaverat, fideles nostri regredi potuissent, rebellium eorumdem incauta presumptio, quam exulum, ut diximus, occulta proditio vitiabat, castra nostra cum rebus ibidem habitis ignis incendio concremarunt (Pier della Vigna, Epist., pp. 384-385).
Lessicografi medievali:

Uguccione, U 30, 5 (s.v. vincio): item a vitium vitio -as, corrumpere, quia vitia corrumpunt (DaMA).
Balbi (s.v. vitio) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 27.03.2022.