Eg. 1
Hapax nel lat. dantesco, il sost. ricorre nella iunctura di Eg. IV 54 «Ethneo pumice» a designare la “scabra roccia dell’Etna” (Albanese) che caratterizza l’«antrum Ciclopis», metafora di Bologna nella seconda egloga dantesca. Esso è infatti presentato come luogo arido e impervio, attraverso un’insistenza lessicale volta a raffigurarne la pericolosità: cfr. vv. 26-27 «arida Ciclopum ... saxa sub Ethna»; 69 «litoris Ethnei», 74 «Ethnica saxa» (vd. antrum, aridus, Ciclops, Ethna, saxum in VDL).
La clausola dantesca risale a Ov. Met. X 691-692 «recessus / speluncae similis, nativo pumice tectus», con analogia di contesto nella descrizione della grotta coperta di rocce scabre. La clausola «pumice tecta» ricorreva già in Verg. Georg. IV 374 e, in generale, il termine è perlopiù collocato, in ambito poetico, nella clausola dell’esametro a formare il quinto piede dattilico.
Il sost. non è tipico della bucolica, dato che non è att. nella poesia pastorale class. e mediev. (con la sola eccezione di Calp. VI 64) e non registra occorrenze nella bucolica successiva a D., ma presenta varie att. poetiche tre-quattrocentesche: ad es., nella stessa sede metrica, in Quatrario, Bursa 31, 5 «ante diem ne sis iussus abire domo / alterius redeas calamo vel pumice fossus» (Poeti d'Italia); Pontano, Urania I 1004 «Sola hiemi metuens latebroso pumice condit / triticeos populata hominum formica labores» (Poeti d'Italia); Meteo. 21 «Flumina diversis erumpunt partibus orbis, / undarumque vagos latebroso e pumice ductus» (Poeti d'Italia); con ripresa della iunctura dantesca «Ethneo pumice», in Callimaco Esperiente, Carm. 123, 2 «Siccius Ethneo guttur tibi, Iane, camino / et sicca Ethneo pumice lingua magis» (Poeti d'Italia); Cimbriaco, Carm. 16, 5 «quamvis Aetnaeo nullae mihi pumice rasae / Corycium chartae non oluere crocum» (Poeti d’Italia).
variamente att., soprattutto in prosa (cfr. DMLBS s.v. pumex); tra le rare att. poetiche: Alcuino, Carm. 74, 18 Nunc videat pietas, si quid sit, vestra, probandum, / pumice radendum an, pagina quicquid habet (MGH); Vita Leudegarii, Prol. 36 corrige raucisonos, recto duc ordine calles / pumice, scalpello tolle terente tuo (MGH); Amarcio, Serm. II 4, 389 conveniunt et arenoso sub margine stipant / et manaturum laticem de pumice sicco / exspectant avidi (MGH).
Isid. Orig. XVI iii 7: Pumex vocatur eo quod spumae densitate concretus fiat; et est aridus candore parvus, tantamque naturam refrigerandi habens ut in vas missus musta fervere desinant (Mirabile).
Papias (s.v. pumex): pumex, pumicis: lapis spongiosus et aridus, quo utuntur in polliendis libris. Pumex dictus quod spumae densitate concretus fiat tantam refrigerandi naturam habens, ut in vase missus, musta fervere desinant (Mirabile).
Uguccione, S 293, 3 (s.v. spuo): Item a spuma hic pumex -cis, quasi spumex, scilicet lapis levis et cavernosus, quia spume densitate concretus fiat, et tantam refrigerandi habet naturam, ut, in vas missus, musta defervere desinant (DaMA).
Balbi (s.v. pumex) = Uguccione (Mirabile).