vicariatus, -us (s.m.)

1. vicariato (Chiesa-Tabarroni Mon.), carica esercitata in sostituzione di un titolare.
Mon. III vii 4 Et si quis instaret de vicarii equivalentia, inutilis est instantia; quia nullus vicariatus, sive divinus sive humanus, equivalere potest principali auctoritati: quod patet de levi.

Mon. 1

vicariatus, Mon. III vii 4
-

Hapax nel lat. dantesco. Vicariatus, che deriva da vicarius, è scarsamente att. nel lat. tardoant. come termine tecnico del linguaggio giuridico -indica, infatti, la funzione propria del vicario (vd. Forcellini s.v. vicariatus) - e si conserva come tale nel lat. mediev. (vd. es. Blaise Mediev. s.v. vicariatus e Du Cange s.v. vicarius).

È interessante notare che la parola ricorre nel lat. mediev. in maniera non molto abbondante e parzialmente irregolare; la prima occorrenza di vicariatus, infatti, pare risalire al VII sec. (Braulione di Saragozza, Ep. 24), mentre la maggioranza delle att. si concentra nel XIV sec.

D., che impiega la parola un'unica volta nella propria produzione lat. con il signif. individuato, utilizza anche il sost. collegato vicarius.

In Mon. III vii 4 buona parte dei testimoni (vd. Varianti) tramanda la lezione vicarius che non inficia il signif. della frase, ma che sarà banalizzazione dell'originario vicariatus.

Mon. III vii 4: vicariatus] vicariatus A, E, F, K, L, N, P, Ph, R  et edd., vicarius B, C, D, G, H, MS, T, U, V, Y, Z
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il sost. è att. in maniera poco abbondante a partire dall'età tardoant. con il signif. di «officium vicarii» (vd. Forcellini s.v. vicariatus): es. ps. Hier. Ad mon. prooemium, XIV Disce igitur a magistro officium quod tibi iniungitur, ne tuo vicariatu, potestatis traditae limites excedas (CC); ps. Aug. Epist. app. XIX 23 Laudo certe episcopatum tanquam vicariatum Domini nostri Iesu Christi: sed illos qui in eo vitam agunt militum terrenorum, qui mundi gloriam et pompas appetunt, non collaudo: immo eis consulo ut eum fugiant, quantum possunt (CC); Cod. Theod. 1, 29, 3 Vicariatus gerere.
Latino medievale:
il sost. non è att. con abbondanza nel lat. mediev.; si riportano alcune occorrenze a titolo d'es.: Braulione di Saragozza, Ep., 24 Nam si caelestis magister et Dominus reliquit suum episcopis vicariatum, quod constitutum ab illis est, ab spiritu Christi, iuxta apostolum, constitutum est, et si quis praecepta eorum spernit, Christi praecepta spernit (MGH); Dipl. Carol., 244 Quando autem [abbas] benedictus fuerit a Casinensi abbate, preposituram Casinensem et vicariatum per totam Galliam accipiat et sic ad suum monasterium redeat (MGH); Enrico VII Const. 4, 629 Ea tamen conditione quod si te ante tuum obitum ab ipso contigerit vicariatus officio, prout fieri potuerit, removeri, promittimus tibi tuisque heredibus (…) reddere et restituere integre (MGH); Acta pontificum, 1164 Esto igitur, fili carissime, fortis et constans dictumque vicariatus officium devote suscipiens, ipsum (…) ad Dei gloriam, nostrum et ecclesie Romane honorem, subiectorum utilitatem ac tui exaltationem nominis studeas exercere (MGH); Ludovico IV-Federico III, Const. 6, 1, 462 Quibus sic peractis prefati barones et procuratores dicti domini imperatoris dictum dominum ducem de dicto vicariatu, dominatione ac regimine dicte civitatis et districtus Pisarum investiverunt corporaliter per bacchettam (MGH); Corrado di Megenberg, Yconomica, II iii 4 Quamvis ergo mortuo papa deficit vicarius ecclesie, non tamen deficiet principalis, qui vicariatus solum Petro et successoribus apostolicis datus est (MGH).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
Il vocabolo ricorre solo nei seguenti passi: Benvenuto da Imola ad Inf. XII 118-120: Carolus victor regni Apuliae et Siciliae fecit Guidonem vicarium suum in Tuscia, cuius vicariatum habebat ab ecclesia (DDP); ad Inf. XIX 97-99: Nicolaus indignatus palam privavit eum senatu urbis et vicariatu Tusciae, quem habebat ab ecclesia vacante imperio (DDP); ad Purg. XIX 109-114 Nam dominus principalis de Flisco ditissimus clericorum impetravit vicariatum imperii a Rodulpho, ex quo depauperatus est (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 09.07.2020.