vicarius, -i (s.m.)

1. vicario (Castiglioni-Mariotti), colui che esercita un'autorità in sostituzione o rappresentanza di un superiore.
Ep. V 30 Hic est quem Petrus, Dei vicarius, honorificare nos monet; quem Clemens, nunc Petri successor, luce Apostolice benedictionis illuminat (...).
Ep. XIII 1 Magnifico atque victorioso domino domino Cani Grandi de la Scala sacratissimi Cesarei Principatus in urbe Verona et civitate Vicentie Vicario generali, devotissimus suus Dantes Alagherii florentinus natione non moribus, vitam orat per tempora diuturna felicem et gloriosi nominis perpetuum incrementum.
Mon. I ii 3 Maxime autem de hac tria dubitata queruntur: primo nanque dubitatur et queritur an ad bene esse mundi necessaria sit; secundo an romanus populus de iure Monarche offitium sibi asciverit; et tertio an auctoritas Monarche dependeat a Deo inmediate vel ab aliquo, Dei ministro seu vicario.
Mon. II xi 5 Et supra totum humanum genus Tyberius Cesar, cuius vicarius erat Pilatus, iurisdictionem non habuisset, nisi romanum Imperium de iure fuisset.
Mon. III i 5 (...) queritur utrum auctoritas Monarche romani, qui de iure Monarcha mundi est, (...) inmediate a Deo dependeat an ab aliquo Dei vicario vel ministro, quem Petri successorem intelligo, qui vere claviger est regni celorum.
Mon. III iii 7 Summus nanque Pontifex, domini nostri Iesu Cristi vicarius et Petri successor, cui non quicquid Cristo sed quicquid Petro debemus, zelo fortasse clavium, necnon alii gregum cristianorum pastores, et alii quos credo zelo solo matris Ecclesie promoveri, veritati quam ostensurus sum de zelo forsan - ut dixi - non de superbia contradicunt.
Mon. III vi 2 Et ex hoc arguunt quod, quemadmodum ille Dei vicarius auctoritatem habuit dandi et tollendi regimen temporale et in alium transferendi, sic et nunc Dei vicarius, Ecclesie universalis antistes, auctoritatem habet dandi et tollendi et etiam transferendi sceptrum regiminis temporalis (...).
Mon. III vi 3 Et ad hoc dicendum per interemptionem eius quod dicunt Samuelem Dei vicarium, quia non ut vicarius sed ut legatus spetialis ad hoc, sive nuntius portans mandatum Domini expressum, hoc fecit: quod patet quia quicquid Deus dixit, hoc fecit solum et hoc retulit.
Mon. III vi 4 Unde sciendum quod aliud est esse vicarium, aliud est esse nuntium sive ministrum: sicut aliud est esse doctorem, aliud est esse interpretem.
Mon. III vi 5 Nam vicarius est cui iurisdictio cum lege vel cum arbitrio commissa est; et ideo intra terminos iurisdictionis commisse de lege vel de arbitrio potest agere circa aliquid, quod dominus omnino ignorat.
Mon. III vi 6 Non igitur sequitur, si Deus per nuntium Samuelem fecit hoc, quod vicarius Dei hoc facere possit. Multa enim Deus per angelos fecit et facit et facturus est que vicarius Dei, Petri successor, facere non posset.
Mon. III vi 7 “Deus per nuntium facere non potest genita non esse genita, iuxta sententiam Agathonis: ergo nec vicarius eius facere potest”.
Mon. III vii 1 Assummunt etiam de lictera Mathei Magorum oblationem, dicentes Cristum recepisse simul thus et aurum ad significandum se ipsum dominum et gubernatorem spiritualium et temporalium; ex quo inferunt Cristi vicarium dominum et gubernatorem eorundem, et per consequens habere utrorunque auctoritatem.
Mon. III vii 2 Sillogizant enim sic: “Deus est dominus spiritualium et temporalium; summus Pontifex est vicarius Dei: ergo est dominus spiritualium et temporalium”.
Mon. III vii 3 Nam aliud est “Deus”, quod subicitur in maiori, et aliud “vicarius Dei”, quod predicatur in minori.
Mon. III vii 4 Et si quis instaret de vicarii equivalentia, inutilis est instantia; quia nullus vicariatus, sive divinus sive humanus, equivalere potest principali auctoritati: quod patet de levi.
Mon. III vii 7 Scimus etiam quod vicarius hominis non equivalet ei, quantum in hoc quod vicarius est, quia nemo potest dare quod suum non est.
Mon. III vii 8 Quod si ita est, manifestum est quod nullus princeps potest sibi substituere vicarium in omnibus equivalentem: qua re instantia nullam efficaciam habet.
Mon. III x 17 Poterat et vicarius Dei recipere non tanquam possessor, sed tanquam fructuum pro Ecclesia pro Cristi pauperibus dispensator: quod apostolos fecisse non ignoratur.
Mon. III xvi 1 Consequens enim est si ab ipso Dei vicario non dependet, quod a Deo dependeat.

Ep. 2
Mon. 22

vicarii, Mon. III vii 4
vicario, Ep. XIII 1; Mon. I ii 3; III i 5; III xvi 1
vicarium, Mon. III vi 3; III vi 4; III vii 1; III vii 8
vicarius, Ep. V 30; Mon. II xi 5; III iii 7; III vi 2 (2); III vi 3; III vi 5; III vi 6 (2); III vi 7; III vii 2; III vii 3; III vii 7 (2); III x 17

vicarius Dei / Dei vicarius: Ep. V 30; Mon. I ii 3; III i 5; III vi 2; III vi 3; III vi 6; III vii 2; III vii 3; III x 17; III xvi 1

Vicarius in lat. class. indica primariamente chi fa le veci di qualcuno («a substitute, deputy, proxy, a locum tenens, vicegerent, vicar», Lewis-Short s.v. vicarius II A); più specificamente, invece, indica «an under-servant, underslave kept by another slave» (Lewis-Short s.v. vicarius II A), mentre in età imperiale passa a designare colui che fa le veci del praefectus urbi o del praefectus praetorio (Forcellini s.v. vicarius I 3).

In età tardoant. il termine diviene un tecnicismo della lingua cristiana – nei nessi vicarius Dei, vicarius Christi e vicarius Petri – per indicare il pontefice (vd. es. Blaise Mediev. s.v. vicarius II 2), mentre nel lat. mediev. – a seconda del termine che lo accompagna (es. vicarius generalis) – indica diverse cariche (es. Du Cange s.v. vicarius).

D. impiega vicarius sia nel suo senso generico (a questo proposito è interessante notare che l’autore inserisce in Mon. III vi 5 una def. del termine, «vicarius est cui iurisdictio cum lege vel cum arbitrio commissa est;») sia nel suo senso cristiano; in particolare, si nota che la definizione del papa come vicarius Christi risulta, nella produzione lat. dantesca, più rara rispetto alla dicitura vicarius Dei (è presente, infatti, solo in Mon. III iii 7 e III vii 1). La situazione, invece, è diversa all’interno della Commedia, dove il pontefice è detto vicario di Cristo in Purg. XX 87 e Par. XXV 15 e vicario di Pietro in Purg. XXI 54 (vd. vicario in ED).

A proposito di Mon. III vi 3 annota Quaglioni Mon., pp. 1290-1291, n. ad loc. che la distinzione tecnico-giuridica proposta da D. tra il vicarius e il legatus spetialis... sive nuntius «ha messo in imbarazzo i moderni interpreti», in quanto giudicata «non (...) molto felice» e priva di originalità (Vinay Mon.), quando non frutto dell'utilizzo approssimativo da parte di D. della terminologia dei giuristi (Kay Mon.). D., in realtà, «mostra di avere piena consapevolezza della necessità di distinguere nettamente, nell'ambito dell'ambito sostitutivo della rappresentanza, la rappresentanza di tipo vicariale, cioè di supplenza della volontà del dominus in sua assenza, con propria competenza e giurisdizione, cum lege vel cum arbitrio, dalla pura e semplice comunicazione di una volontà già formata nel dominus (è appunto il caso del mandatario speciale o nuncius, che nella gestione di un negozio "è soltato un veicolo di manifestazione della volontà (...)")» (vd. anche Quaglioni, Arte di bene).

Oltre a vicarius D. ricorre anche al termine derivato vicariatus.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
vicario, vd. ED.
Latino classico e tardoantico:
att. dall'età class. con il signif. di 'vicario, sostituto' (vd. es. Forcellini s.v. vicarius I 1): es. CicVerr. II iv 37 Sin istius amicitia te impedit , si hoc quod ego abs te postulo minus ad officium tuum pertinere arbitrabere, succedam ego vicarius tuo muneri, suscipiam partis quas alienas esse arbitrabar (CC); Sull. 9 tamen hoc regnum appellabitur, cuius vicarius qui velit esse inveniri nemo potest? (CC); Fam. X 22 Itaque te do vicarium tu eum observabis (CC).
Latino medievale:
si riportano alcune occorrenze a titolo d'es.: Giovanni di Salisbury, Policraticus, VIII 17 Qua vero impudentia hoc attemptare audeat discipulus Crucifixi, vicarius Petri, (…) quod vigente infidelium disciplina vicarius imperatoris sub officio consulis rector corporum praesumere non audebat? (LLT); Alberto di Boemia, Epist., 167 vicarius Christi, pontifex scilicet, primo vertens se ad populum dicit: "Pax vobis!", ut ostendat se Christi vicarium (MGH); Luca di Tuy, Altera vita, II 10 consuetudinem Romanae Ecclesiae credimus maxime recurrendum et quod traditione excellentissimi Dei vicarii Romani Pontificis acceperimus, sicut articulum fidei custodire (LLT); Acta Sicula 2, 424 Universa ligare cupit in temporalibus renovata ecclesia, cui tantum in spiritualibus solvendi et ligandi pariter potestatem Christus [ceteri] singula dereliquid, nec est contenta suo nomine dignitatis ac fastigio sue sedis, in qua tam sanctissimus pontifex vicarius Dei Petrus quam filii beatitudinis [ceteri] gloria in choro angelorum sanctissimo coronati retro temporibus consederunt (MGH); Alberto, Const. 4, 173 attendant hic Germani, quia sicut translatum est imperium ab aliis in ipsos, sic Christi vicarius successor Petri habet potestatem transferendi imperium a Germanis in alios quoscumque, si vellet (MGH); Enrico VII, Const. 4, 579 Vicarius generalis per totam Lombardiam est dominus Aymerus comes Sabaudie cognatus imperatoris (MGH).
Lessicografi medievali:

Uguccione, U 29, 7 (s.v. vinco): (…) vicarius -a -um, vel per vicem succedens vel vicem domini vel alterius agens (DaMA).
Balbi (s.v. vicarius) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Ben att.; vd. es. Anon. Lombardo ad Purg. XX 85: rex Francie cepit Christum in personam vicarii, idest papam Bonifacium, seu capi fecit (DDP).
Guido da Pisa ad Inf. XXVII 91-93: in hoc actu non habuit respectum ad se, qui erat vicarius illius regis pacifici qui pacem in mundum portavit (…) (DDP).
Pietro Alighieri (1) ad Par. VI 82-90: dicit quod omnia jam facta, et fienda per dictum signum aquilae, sunt nihil et minimum respectu ejus quod factum est sub eo in manu tertii Caesaris, scilicet Tiberii imperatoris, sub cujus vicario et praeside, scilicet Pontio Pilato, Christus crucifixus est (DDP).
Chiose Ambrosiane ad Purg. XXXIII 34: Notandum est quod Ecclesia Dei nichil aliud est quam cetus fidelium sub Christi vicario et doctrina directus (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XIX 13-15: isti, qui deberent contemplari coelestia et meditari divina, servantes legem Christi cuius profitentur se vicarios et imitatores, omnia mundana et vana calcantes contrarium faciunt (DDP).
Filippo Villani ad Inf. I 130-136: sancto Petro date sunt claves regni celorum, et vicarius sancti Petri, id est sacerdos, infra sedebit super ianua purgatorii (DDP).
Giovanni da Serravalle ad Inf. X 88-93: [Fridericus] Habuit quarto Hentium, quem instituit vicarium suum in Lombardia (…) (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 15.07.2020.