virtuose (avv.)

1. in modo efficace (Chiesa-Tabarroni Mon.).
Mon. III iv 19 Sed quantum ad melius et virtuosius operandum, recipit aliquid a sole, quia lucem habundantem: qua recepta, virtuosius operatur.
Mon. III iv 20 Sic ergo dico quod regimen temporale non recipit esse a spirituali, nec virtutem que est eius auctoritas, nec etiam operationem simpliciter; sed bene ab eo recipit ut virtuosius operetur per lucem gratie quam in celo et in terra benedictio summi Pontificis infundit illi.
Mon. III xvi 18 Illa igitur reverentia Cesar utatur ad Petrum qua primogenitus filius debet uti ad patrem: ut luce paterne gratie illustratus virtuosius orbem terre irradiet, cui ab Illo solo prefectus est, qui est omnium spiritualium et temporalium gubernator.
Questio 67 Nec valet dicere quod illa declinatio non potuit esse propter magis appropinquare terre per ecentricitatem; quia si hec virtus elevandi fuisset in luna, cum agentia propinquiora virtuosius operentur, magis elevasset ibi quam hic.
Mon. 4
Questio 1
virtuosius, Mon. III iv 19 (2); III iv 20; III xvi 18; Questio 67
virtuosius operare: Mon. III iv 19; III iv 20; Questio 67
L'avv., che non è att. nel lat. class. e tardoant., deriva da virtuosus e inizia a essere att. nel lat. del basso medioevo con il signif. principale di 'virtuosamente' in senso morale (vd. DMLBS s.v. virtuose 1). L'avv., però, vale anche 'con forza', 'con potere' e 'efficacemente' (vd. DMLBS s.v. virtuose 2).

Nella produzione lat. dantesca l'avv. ricorre esclusivamente al comparativo e con il signif. di 'efficacemente', «a qualificare l'operazione che consegue come propria all'essenza e alla natura di qualcosa» (virtuosamente in ED). D. oltre a virtuose impiega anche i termini corradicali virtuo virtus.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
virtuosamente (vertuosamente), vd. ED.
Latino classico e tardoantico:
-
Latino medievale:
l'avv., che possiede due differenti sfumature semantiche (vd. Nota), ricorre raramente con il signif. di 'efficacemente'; a titolo d'es.: Alessandro di Hales, Summa, III, pars 3, i. 1, t. 1, q. 4, c. 1, a. 2, n. 621 Item phantasia, quae est vis sensibilis et inferior quam rationalis, cuius est liberum arbitrium, non immobilitatur in somno, sed tunc virtuosius et fortius operatur et melius percipitur eius operatio (LLT); Meister Eckhart, Op. trip., XVI 28 Circa primum duo sunt notanda: primo quod in corporalibus quanto quid est virtuosius, tanto procedit magis ad extra; quanto enim ignis est fortior, tanto longius extra calefacit (LLT).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 12.04.2022.