impietas, -atis (s.f.)

1. empietà (Castiglioni-Mariotti), caratteristica di chi è malvagio, privo di pietà.
Ep. XI 5 Piget, heu!, non minus quam plagam lamentabilem cernere, quod heresium, impietatis fautores, Iudei, Saraceni et gentes, sabbata nostra rident, et, ut fertur, conclamant: «Ubi est Deus eorum?»; et quod forsan suis insidiis apostate Potestates contra defensantes Angelos hoc adscribunt; et, quod horribilius est, quod astronomi quidam et crude prophetantes necessarium asserunt quod, male usi libertate arbitrii, eligere maluistis.
Ep. XI 15 Quidni? Cupiditatem unusquisque sibi duxit uxorem, quemadmodum et vos, que nunquam pietatis et equitatis, ut caritas, sed semper impietatis et iniquitatis est genitrix.
Mon. III iii 17 Hiis itaque sic exclusis, excludendi sunt alii qui, corvorum plumis opertis, oves albas in grege Domini se iactant. Hii sunt impietatis filii qui, ut flagitia sua exequi possint, matrem prostituunt, fratres expellunt, et denique iudicem habere nolunt. Nam cur ad eos ratio quereretur, cum sua cupiditate detenti principia non viderent?
Ep. 2
Mon. 1
impietatis, Ep. XI 5; XI 15; Mon. III iii 17
impietatis fautor: Ep. XI 5
impietatis filius: Mon. III iii 17
impietatis genitrix: Ep. XI 15
Il sost., derivato da impius + -tas (cfr. OLD s.v. impietas), ricorre tre volte nella produzione in lat. di D., sempre al genitivo singolare, in associazione ai termini fautores (Ep. XI 5), genitrix (Ep. XI 15) e filii (Mon. III iii 17). 

L’accezione dantesca del vocabolo è ampiamente att. nel lat. class., tardoant. e mediev. (cfr. il campo Corrispondenze). Le iuncturae «impietatis filius» e «impietatis fautor» sono presenti nel lat. mediev., mentre «impietatis genitrix» – allo stato attuale delle conoscenze – è hapax assoluto.

In Ep. XI 5, in rif. a giudei, saraceni e  pagani, il termine ha una chiara connotazione religiosa; negli altri due casi, invece, ha signif. più generico.

L’uso dantesco del sost. trova numerosi riscontri nella più antica tradizione esegetica alla Commedia.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. (cfr. ThLL s.v. impietas I); vd. ad es. Cic. Lael. 12 Praecipiendum est igitur bonis, ut si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; inprobis autem poena statuenda est nec vero minor iis qui secuti erunt alterum, quam eis qui ipsi fuerint impietatis duces (CC); Val. Max. VII 6, 3 Horum trucem pertinaciam in consimili facinore Calagurritanorum execrabilis impietas supergressa est (Bibliotheca Augustana); Svet. Vita Lucani Verum detecta coniuratione nequaquam parem animi constantiam praestitit; facile enim confessus et ad humillimas devolutus preces matrem quoque innoxiam inter socios nominavit sperans impietatem sibi apud parricidam principem profuturam (Bibliotheca Augustana); Aug. Conf. I 5 Nonne tibi prolocutus sum adversum me delicta mea, deus meus, et tu dimisisti impietatem cordis mei? (Bibliotheca Augustana).
Latino medievale:
ampiamente att. (cfr. DMLBS s.v. impietas 1), vd. ad es. Alcuino di York, Quaest. de trinitate, q. 22 Bona sunt enim dona Dei eis qui bene utuntur illis; ideo caritas singulare est in sanctis donum, in qua filii Dei discernuntur a filiis impietatis (LLT); Rangerio di Lucca, Vita S. Anselmi, 27-28 Sed quo iudicio fautores impietatis / Oppressere pios, viderit ipse Deus (MGH); Bernardo di Clairvaux, Epist., LXXVIII 7 Iustus corripit in misericordia, peccator adulatur in impietate (LLT); Alberto Magno, Comm. in II Sent., d. 19 A, a. 2 Ergo videtur, quod numquam fuisset mors acquisita, nisi verbis et manibus impiorum, serpentis scilicet loquentis, et Hevae manus extendentis: ergo ante impietatem illam homo fuit immortalis (LLT); Bonaventura, Comm. in Luc., XIV 53 Unde notandum est hic, quod non praecipit hic odium parentum quantum ad naturam, quia hoc esset impietatis, cum dicatur primae Ioannis tertio: «Qui odit fratrem suum homicida est»; sed quantum ad culpam, sicut dicit Augustinus: «Sic diligendi sunt homines, ut eorum errores non diligantur» (LLT).
Lessicografi medievali:
 
Commentatori danteschi:
Numerose att.; vd. ad es. Graziolo Bambaglioli ad Inf. XII 134: Iste Atilla fuit ungarus et tante impietatis auctor quod ex suis sceleribus et flagiciis vocatus est Atilla flagellum Dei (DDP).
Guido da Pisa ad Inf. XX 28-30: Reprehendit hic Virgilius Dantem, eo quod erga divina iudicia compassionem habebat. Unde ait: «Tunc, hic pietas vivit quando mortua bene est». Quasi dicat: Habere erga istos magos impietatem est habere pietatem, quia nullam compassionem habere debemus circa divina iudicia que in Inferno a divina iustitia fulminavit, ita orante pro eo sicut pro dyabolo (DDP).
Filippo Villani ad Inf. I 4-6: Hec fortitudo non virtus, sed impietas est, que in morali inferno crudeliter damnatur (DDP).
Autore: Dario Personeni.
Data redazione: 07.11.2021.