vagulus, -a, -um (agg.)

1. vagante, errante (Castiglioni-Mariotti).
Eg. II 26 «Titire», tunc «si Mopsus» ait «decantat in herbis / ignotis, ignota tamen sua carmina possum, / te monstrante, meis vagulis prodiscere capris».
Eg. 1
vagulis, Eg. II 26
-

Diminutivo di vagus, utilizzato in Eg. II 26 in rif. alle caprette di Melibeo, con passaggio del diminutivo dal sost. all’agg. (in luogo di vagis capellis) frequente nel lat. mediev. L’uso dantesco del termine è assai pertinente alla def. di Uguccione, il quale lo riconnette alla giovenca che vaga in un campo («vagula dicitur iuvenca que vagatur per campum»).

Il termine non è att. nel lat. class. e trova la prima occorrenza nei celebri versi dell’imperatore Adriano «animula vagula blandula» testimoniati da Spart. Hadr. 25, 6. Molto raro anche nel lat. mediev., esso non registra att. nella poesia bucolica anteriore a D., ma è ripreso da Giovanni del Virgilio, Eg. Muss. 73 «Heu! magis uror ego ne te michi carpat Yollas, / aut (quia tam vagula es) nisi quis Melibeus ametur / ursus ovem laniet» (Poeti d'Italia) in rif. all’incostante Egle.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
unica att. in Spart. Hadr. 25, 6 et moriens quidem hos versus fecisse dicitur: animula vagula blandula (LLT; cfr. Forcellini s.v. vagulus).
Latino medievale:
rare att. (cfr. Du Cange s.v. vagulus), ad es.: Cod. epist. Tergern. X 34 Quid illi familiolae faciendum sit, nescimus, quae hinc inde vagula per varia dissipatur loca (MGH); XXXIII 79 quot vagulus lupus novit semitarum diversitates (MGH); XXXV 89 Per cunctas namque regiones vagula mente te quaesivimus merentes (MGH); Stefanardo da Vimercate, De controversia 1577 equore nec vagulus dubio tibi piscis oberrat (Poeti d'Italia); Gest. Med. II 170 parmaque tirones mittit, vagulosque per arva / ad predam doctos equites dat Crema (Poeti d’Italia).
Lessicografi medievali:

Uguccione, U 3, 2 (s.v. vagor): Unde hec vagitas -tis, et vagulus -a -um, aliquantulum vagus; unde hec vagula dicitur iuvenca que vagatur per campum, et hic vagulus, anulus quia vagatur in digito (DaMA).
Balbi (s.v. vagulus) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Veronica Dadà.
Data redazione: 15.06.2022.