infallibilis, -e (agg.)

1. infallibile (Chiesa-Tabarroni Mon.), che non erra o non può errare.
Mon. I v 8 Si denique unum regnum particulare, cuius finis est is qui civitatis cum maiori fiducia sue tranquillitatis, oportet esse regem unum qui regat atque gubernet; aliter non modo existentes in regno finem non assecuntur, sed etiam regnum in interitum labitur, iuxta illud infallibilis Veritatis: «Omne regnum in se divisum desolabitur».
Mon. 1
infallibilis, Mon. I v 8
infallibilis Veritas: Mon. I v 8
Hapax nel lat. dantesco. L’agg. viene utilizzato in relazione alla Veritas, ovvero alla parola di Dio trasmessa nella Sacra Scrittura, così come in Vita Nova XXIX 3 («la infallibile veritade»). Nella Commedia, invece, il corrispettivo volgare «infallibile» è attribuito – in Inf. XXIX 56 – alla giustizia «de l’alto Sire» mentre in Par. VII 19 all’«avviso» (vale a dire al giudizio) di Beatrice (cfr. infallibile in ED). 

Il termine non è att. nel lat. class. e tardoant. ma si trova ampiamente nel lat. mediev. (cfr. il campo Corrispondenze), pure in associazione al sost. veritas. Altrettanto frequenti sono le ricorrenze nella più antica tradizione esegetica alla Commedia.

La variante ineffabilis, attestata da una parte della tradizione manoscritta e dal volgarizzamento di Marsilio Ficino («la ineffabile Verità»), pur dotata di senso, è da rigettare poiché «scarsamente plausibile in sé, e smentita dall’infallibile veritade di Vita nuova, XXIX 3» (Furlan Mon. ad loc.; cfr. anche Quaglioni Mon., p. 56).
Mon. I v 8: infallibilis] infallibilis B, F, K, L, M, N, Ph, Q, U, V, Y et edd., ineffabilis A, C, D, E, G, P, R, S, T, ineffabile H, Z
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
infallibile, vd. ED (N. E. Adamo).
Latino classico e tardoantico:
Boeth. Top. Arist. V 4 Ut quoniam de geometre non verum est infallibilem esse sub oratione (fallitur enim geometer in falso describendo), non erit hoc scientis proprium non falli sub oratione (ALD). 
Latino medievale:
ampiamente att. (cfr. DMLBS s.v. infallibilis 1-2), vd. ad es.  Innocenzo IV, papa, Epist. 1 Summus orbis opifex, fabricator celorum et universe conditor creature, qui sapientia fundavit terram et firmavit celos prudentia, omnia solus ordinans, celestia et terrena infallibili providentia moderatur, dum universitatis pulchritudinem perficiens et decorans, cuncta interscalari partitus est ordine ac certis et impermixtis limitibus stabilivit, ut singula queque locum teneant sortita decenter (MGH); Alberto Magno, Comm. in IV Sent., d. 15 A, a. 1 Ad aliud dicendum, quod licet homo non possit scire se habere charitatem scientia infallibili, potest tamen scire, scilicet scientia per signa probabilia accepta: et hoc sufficit, sicut saepius in hoc opere notatum est (LLT); Bonaventura, Brevil., I 9 Signa vero haec infallibilia signa sunt divinae voluntatis ut est regula rectitudinis (LLT).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
Numerose att., vd. ad es. Guido da Pisa ad Inf. XXIX Nota: Conspexit (scil. autor) nanque in fundo illius fovee, quod infallibilis iustitia, que est alti Domini ministratrix, punit falsatores quos hic in hac vita registrat (DDP).
Benvenuto da Imola ad Par. XVII 40-42: Hic Cacciaguida respondet quaestioni tacitae, quae videtur oriri ex dicto eius, quia posset statim obiici: Si Deus omnia futura contingentia praesentialiter videt, cum eius scientia sit infallibilis, ergo infallibiliter et necessario evenient (DDP).
Giovanni da Serravalle ad Inf. XXIX 52-57: Nos descendimus super ultimam ripam longi scopuli, semper ad manum sinistram, et tunc fuit mea visio magis viva, idest magis clare inde vidi illos spiritus, quia tunc nihil obstabat michi; et sic visio mea fuit clarior infra profundum, ubi ministra alti Domini, scilicet Dei, infallibilis iustitia, ad differentiam humane iustitie, que sepe fallit et fallitur, punit falsatores, quos hic registrat, qui hic ponuntur in quaterno, scilicet per auctorem (DDP); ad Par. XVII 40-45: Posset quis dicere: Si Deus videt ista contingentia esse futura, et scientia Dei est infallibilis, quomodo potest esse, quod de necessitate non eveniant? (DDP).
Autore: Dario Personeni.
Data redazione: 09.01.2021.