iubilo, -avi, -atum, -are (v.)

1. giubilare, mandare grida di gioia (Castiglioni-Mariotti).
Ep. V 14 Preoccupetis faciem eius in confessione subiectionis, et in psalterio penitentie iubiletis, considerantes quia «potestati resistens Dei ordinationi resistit»; et qui divine ordinationi repugnat, voluntati omnipotentie coequali recalcitrat; et «durum est contra stimulum calcitrare».
Ep. 1

iubiletis, Ep. V 14

-
Hapax nel lat. dantesco. Il passo di Ep. V 14 è una ripresa con varianti e aggiunte di Sal 94, 2 «praeoccupemus faciem eius in confessione et in psalmis iubilemus ei»: D. modifica «in confessione» e «in psalmis» della fonte con «in confessione subiectionis» e «in psalterio penitentie», per esortare i Signori e i Popoli d'Italia ad accogliere l’imperatore con un atteggiamento di sudditanza e a giubilare nel salterio della penitenza. Nel volgarizzamento di Ep. V, il periodo «Preoccupetis faciem eius in confessione subiectionis, et in psalterio penitentie iubiletis» viene tradotto con «occupate dunque le facce vostre en confessione di suggezione di lui, e nel salterio della penitenzia cantate».

V. onomatopeico, costruito sull'interiezione di gioia *iu! (cfr. ThLL s.v. iubilo e s.v. 1. io), come il greco ἰύζω 'gridare, urlare', att. nella latinità sia con valore intransitivo che transitivo (cfr. ThLL s.v. iubilo 2 a-b e DLMBS s.v. iubilare). Inizialmente impiegato in rif. ai contadini (cfr. Varro Ling. VI 68: «similiter fremere, gemere, clamare, crepare ab similitudine vocis sonitus dicta […] vicina horum quiritare, iubilare. Quiritare dicitur is qui Quiritum fidem clamans inplorat […] ut quiritare urbanorum, sic iubilare rusticorum: itaque hos imitans Aprissius ait: io bucco! quis me iubilat? - vicinus tuus antiquus'»; Aur. Fronto IV vi 1: «deinde uvis metendis operam dedimus et consudavimus et iubilavimus et 'aliquos', ut ait auctor, 'reliquimus altipendulos vindemiae superstites'»; Paul. Fest. p. 104: «iubilare est rustica voce inclamare»), iubilo si specializza poi come v. biblico, ad alta frequenza nella Vulgata e ampiamente att. lat. patristico e cristiano-mediev. («legitur singulis locis ap. Apriss. (teste Varrone), Aur. imp., Char. gramm. [...], saepius in script. sacr. (inde ab Itala) et ap. eccl.», ThLL s.v. iubilo) con valore intransitivo e signif. di 'levare grida di gioia' (in onore di Dio), costruito con il dativo e/o un complemento con in + ablativo (cfr. Corrispondenze e nello specifico la spiegazione del v. fornita da Agostino e da Cassiodoro).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. nelle Sacre Scritture e negli autori cristiani con valore intransitivo e il signif. di «iubilum tollere», ThLL s.v. iubilo; cfr. ad es. Sal 46, 2 omnes gentes plaudite manibus, iubilate Deo in voce exultationis (Bibliotheca Augustana); Sal 94, 2 praeoccupemus faciem eius in confessione et in psalmis iubilemus ei (Bibliotheca Augustana); Aug. In psalm. 99, 4 Qui iubilat, non verba dicit, sed sonus quidam est laetitiae sine verbis: vox est enim animi diffusi laetitia, quantum potest, exprimentis affectum, non sensum comprehendentis. Gaudens homo in exsultatione sua, ex verbis quibusdam quae non possunt dici et intellegi, erumpit in vocem quamdam exsultationis sine verbis; ita ut appareat eum ipsa voce gaudere quidem, sed quasi repletum nimio gaudio, non posse verbis explicare quod gaudet. Animadvertite hoc in eis qui cantant etiam non honeste. Non enim talis erit iubilatio nostra, qualis illorum est; nos enim in iustificatione iubilare debemus, illi autem iubilant in iniquitate: itaque nos in confessione, illi in confusione. Tamen ut hoc quod dico intellegatis, imo recordemini rem cognitam, maxime iubilant qui aliquid in agris operantur; copia fructuum iucundati vel messores, vel vendemiatores, vel aliquos fructus metentes, et in ipsa fecunditate terrae et feracitate gaudentes, exsultando cantant; et inter cantica quae verbis enuntiant, inserunt voces quasdam sine verbis in elatione exsultantis animi, et haec vocatur iubilatio (CC); Cassiod. In psalm. 46, 2 Iubilare vero gaudere est (CC).
Latino medievale:
ampiamente att., vd. DMLBS s.v. iubilare 2.
Lessicografi medievali:

Uguccione, I 111, 1 (s.v. iubilus): Hic iubilus, -li, idest argutus, sonorus et letabundus cantus: proprie quidem iubilus est vox confusa pre gaudio, unde iubilo -as cantare, gaudere quadam voce confusa, pre gaudio exultare et letari, unde verbalia (DaMA).
Balbi (s.v. iubilus) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 31.08.2022.