coadiutrix, -icis (s.f.)

1. coadiutrice (Frugoni Ep.), aiutante, soccorritrice.
Ep. VIII 5 Nunc ideo regni siderii iustis precibus atque piis aula pulsetur, et impetret supplicantis affectus quatenus mundi gubernator eternus condescensui tanto premia coequata retribuat, et ad auspitia Cesaris et Auguste dexteram gratie coadiutricis extendat; ut qui romani principatus imperio barbaras nationes et cives in mortalium tutamenta subegit, delirantis evi familiam sub triumphis et gloria sui Henrici reformet in melius.
Ep. 1

coadiutricis, Ep. VIII 5

-
Hapax nel lat. dantesco, neologismo mediev. lessicale, deverbale da coadiuvo con l’aggiunta del suffisso femminile -trix, -tricis dei nomina agentis, che designa colei che abitualmente compie un’azione, da cui il signif. di «auxiliatrix», cfr. MLW s.v. coadiutrix. Lemma di limitata diffusione, non registrato dai lessicografi e non utilizzato dai commentatori danteschi, att. a partire dal lat. mediev.: l'interrogazione dei corpora (ALIM, CC, CDS, DaMA, MqDq, Poeti d'Italia) restituisce come prima att. un'occorrenza nella traduzione dal greco al latino attribuita a Paolo Diacono della Vita Sanctae Mariae Aegyptiacae di Sofronio di Gerusalemme («Habui ergo adjutricem et coadjutricem ipsam, quae genuit castitatis auctorem, et sic decem et septem annorum curriculis cum multis, ut dixi, usque hodie periculis eluctata sum», CC), ma il termine raggiunge maggior circolazione solo a partire dal XII sec. circa (cfr. att. in Corrispondenze). Anche il v. base coadiuvo e il sost. maschile coadiutor, di più ampio utilizzo, sono att. a partire dal lat. tardo, perlopiù in autori cristiani (cfr. ThLL s.v. coadiuvo e coadiutor). 

Caratteristica peculiare dei sost. in -trix è quella di occupare frequentamente all’interno della frase la posizione dell’agg., perché non si tratta nella maggioranza dei casi di sost. autoreferenziali (cfr. Serbat, Les “noms d’agent” en -trix): nell’occorrenza di Ep. VIII 5, infatti, coadiutrix si rapporta semanticamente al sost. gratia. L'espressione coadiutrix gratia è abbastanza rara (cfr. Corrispondenze per esempi prima di D.), mentre è molto comune nel mediolat. la iunctura «gratia adiutrix», che ricorre perlopiù negli autori cristiani, come ad es. in Bernardo di Chiaravalle, Pietro Abelardo, Pietro Comestore, per cui vd. Blaise mediev. s.v. adjutrix: «celle qui aide (cl.): (en parl. de la grâce) a[djutrix] gratia». Per la formazione di sost. in -trix nel Medioevo cfr. Stotz V 34.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
-
Latino medievale:
poco att. (cfr. MLW s.v. coadiutrix); vd. ad es. Tommaso da Capua, Summa, III 55, Sane quoniam explicatio prime originis qualitates patrias contrahit, que succrescit in filios filiorum, et generationis seminarium ad eius procedit similitudinem, ex quo noscitur prodiisse, ad edificationem domus vestre, ad stirpem videlicet vestri generis virgulis nativitatis floride fecundandam clara sunt connubia exquirenda, ex quibus derivanda successio fulgidis prodeat natura titulis presignata. Proinde in tali circuitu lustramus climata et circumspicimus regiones; domos illustrium et generosas prosapias indagamus, si cominus vel per famam nobis occurrat, que nam sit vobis dignior matrimonialiter copulari et fieri vobis perenne tori solatium ac in procreatione sobolis una caro et in gubernatione rei domestice coadiutrix (ALIM); Pier della VignaEpist., 3.72, 2, Et eadem continuata voluntas cum dignitate succedente concrevit, sicut nuntii vestri ad nostram frequenter presentiam destinati, cum quibus de corde puro et constantia non ficta contulimus, potuerunt ad publicam vestram notitiam pertulisse nostrum constans propositum et affectum, ut, auctricem pariter et actricem Imperii RomaniRomam reformaremus in statum dignitatis antiquae ac proceres et cives suos, cum quibus respublica Imperii consuevit hactenus longe lateque magnificis titulis exaltari, ex commisso nobis imperialis honoris onere, non indigne ad partes sollicitudinis vocaremus, quosdam preficientes circa latus nostrum publicis officiis aulae Cesareae, quosdam ad presidiatus regionum pariter et regnorum ac provinciarum administrationes et regimina statuentes, aliis per diversa officia prefecturarum, prout nobilitas exigit et industria singulorum, propensiori studio deputatis, ut, quae in principem Romanum cuncta officia et sua transtulerat, eadem felix Roma nichilominus particeps onerum et laborum coadiutrix accedat nec sit expers honorum, quorum ipsa contulit incrementa (ALIM); Boncompagno da Signa, Rhet. nov., 11.1.3, Quid sit memoria artificialis. Artificialis memoria est suffragatrix et coadiutrix memorie naturalis, quia sibi tamquam domine famulatur; et dicitur artificialis ab arte, quia per subtilitatem ingenii artificialiter est inventa (ALIM); Raimondo LulloLib. doctr. puer., XXVIII 8, Caritas et timor, humilitas, veritas, iustitia et aliae virtutes similes istis sunt coadiutrices ad tenendum ordinem matrimonii (LLT); in unione con gratia vd. ad es. Dipl. Corr. III, p. 32 Quoniam divina coadiutrice gratia regni gubernacula administranda suscepimus, omnibus ecclesiis Romano imperio subiectis debitam sollicitudinem libenter impendimus (MGH).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 13.09.2022.