guerra, -e (s.f.)

1. guerra (Frugoni Ep.), conflitto armato.
Ep. I 8 Sane, cum per sancte religionis virum fratrem L. civilitatis persuasorem et pacis, premoniti atque requisiti sumus instanter pro vobis, quemadmodum et ipse vestre littere continebant, ut ab omni guerrarum insultu cessaremus et usu, et nos ipsos in paternas manus vestras exhiberemus in totum, nos filii devotissimi vobis et pacis amatores et iusti, exuti iam gladiis, arbitrio vestro spontanea et sincera voluntate subimus, ceu relatu prefati vestri nuntii fratris L. narrabitur, et per publica instrumenta solempniter celebrata liquebit.
Ep. 1

guerrarum, Ep. I 8

-
Hapax nel lat. dantesco; neologismo mediev. lessicale, prestito germanico di antica introduzione nella lingua lat., ampiamente att. nel lat. mediev. in testi storico-cronachistici ed epistolari. Dall'alto tedesco werra, che propriamente vale come ‘mischia, lite, confusione’, il sost. ha subito un allargamento semantico acquisendo il signif. di ‘conflitto’, ‘guerra tra principi/popoli/paesi’ (cfr. Stotz III 28.4; per il passaggio da w a gu dei prestiti germanici in lat., cfr. Stotz VIII 108.3, 114, 115). I lessicografi mediev. non riservano al sost. guerra una specifica trattazione lessicografica ed etimologica, ma lo utilizzano come sinonimo di bellum (vd. ad es. Uguccione B 83, 33, s.v. bonus: «differt bellum a pugna et prelio: pugna est que fit cum pugnis, prelium primus conflictus, bellum totus conflictus. Item bellum dicitur universum, ut Punicum, quia totum tempus guerre dicitur bellum», DaMA; P 148, 5-6, s.v. premo: «quia prelium proprie dicitur primus congressus, vel prelium ipse conflictus, bellum ipsa guerra», DaMA). 

In Ep. I 8 D. informa il cardinale Niccolò da Prato che l'Universitas partis Alborum ha intenzione di rimettersi alla sua volontà e di astenersi dalla guerra. L'espressione «guerrarum insultu [...] et usu» di Ep. I 8, tradotta dagli editori con «assalto e azione guerresca» (Frugoni Ep., p. 585), «aggressione e atteggiamento di guerra» (Pastore Stocchi Ep., p. 13), «attacco e attività di guerra» (Villa Ep., p. 1435), «attacco e pratica di guerra» (Baglio Ep., p. 69), non è att. nella letteratura mediolat. precedente a D., ma ricorrono separatamente, in testi epistolari e cronachistici, le locuzioni guerre/-arum insultus e guerre/-arum usus (vd. Corrispondenze). Nel volg. dantesco guerra è un termine ad alta frequenza, per cui vd. guerra in ED.

Vd. anche la voce bellum in VDL. 
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
guerra, vd. ED (V. Valente).
Latino classico e tardoantico:
-
Latino medievale:

ampiamente att., cfr. Du Cange E MLW s.v. guerra; vd. ad es. Chr. Laud., p. 455, Facta est ergo inter regem et Fernandum comitem concertacio longa, rege Anglie in usus guerre comiti expensas largiter procurante (MGH); Gilbert de MonsChr., p. 501 Redeamus inde ad Richeldem comitissam et Balduinum eius filium, qui Roberto agnomine Frisoni multos et continuos et eius Flandrensibus moverunt guerrarum insultus (MGH); Roberto d'AuxerreChr., p. 279, Facta est igitur magna concertatio inter regem et ipsum, fovente eum rege Anglie, qui ei in usus guerre procurabat expensas (MGH); Urbano IV, Papa, Epist., 556, Super quo eo vehementius nostra conturbata sunt viscera, quo ferventius affectamus, ut inter vos et eosdem Pisanos pacis federa reformentur, ita quod vos, qui estis tot guerrarum et bellorum insultibus macerati, possitis a vestris angustiis et vexationibus respirare» (MGH). 

Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 16.09.2022.