bellum, -i (s.n.)

1. guerra (Conte).
Ep. I 5 Et ad quid aliud in civile bellum corruimus, quid aliud candida nostra signa petebant, et ad quid aliud enses et tela nostra rubebant, nisi ut qui civilia iura temeraria voluptate truncaverant, et iugo pie legis colla submitterent, et ad pacem patrie cogerentur?
Ep. VII 24 Hec est vipera versa in viscera genitricis; hec est languida pecus gregem domini sui sua contagione commaculans; hec Myrrha scelestis et impia in Cinyre patris amplexus exestuans; hec Amata illa impatiens, que, repulso fatali connubio, quem fata negabant generum sibi adscire non timuit, sed in bella furialiter provocavit, et demum, male ausa luendo, laqueo se suspendit.
Mon. II iii 9 Audiendus est idem in sexto, qui, cum de Miseno mortuo loqueretur qui fuerat Hectoris minister in bello et post mortem Hectoris Enee ministrum se dederat, dicit ipsum Misenum «non inferiora secutum», comparationem faciens de Enea ad Hectorem, quem pre omnibus Homerus glorificat, ut refert Phylosophus in hiis que de moribus fugiendis ad Nicomacum.
Mon. II ix 16 Deinde cum finitimis, omni iure belli servato, cum Sabinis, cum Samnitibus, licet in multitudine decertantium, sub forma tamen duelli, de imperio decretum fuisse Livius narrat: in quo quidem modo decertandi cum Samnitibus fere fortunam, ut dicam, incepti penituit.
Mon. II ix 18 Postquam vero Ytalorum litigia sedata fuerunt, et cum Grecis Penis nondum pro divino iudicio certatum esset, ad Imperium intendentibus illis et illis, Fabritio pro Romanis, Pirro pro Grecis, de imperii gloria in militie multitudine decertantibus, Roma obtinuit; Scipione vero pro Ytalis, Annibale pro Affricanis in forma duelli bellum gerentibus, Ytalis Affricani succubuerunt, sicut Livius et omnes romane rei scriptores testificari conantur.
Ep. 2
Mon. 3

bella, Ep. VII 24
belli, Mon. II ix 16
bello, Mon. II iii 9
bellum, Ep. I 5; Mon. II ix 18

-

Pur occorrendo 15 volte nelle opere dantesche, il termine bellum è proprio di D. solo in 5 casi (Ep. I 5; VII 24; Mon. II iii 9, II ix 16 e 18). Il vocabolo e il concetto non sono quindi tipici di D., ma mutuati dagli autori classici. 

L'att. del termine in Mon. II iii 8 è tratta da Verg. Aen. I 544-545: «Quantum ergo ad propriam eius nobilitatem, audiendus est Poeta noster introducens in primo Ilioneum orantem sic: Rex erat Eneas nobis, quo iustior alter / nec pietate fuit nec bello maior et armis».
L'att. del termine in Mon. II iv 9 identifica la terza decade dell'opera liviana (Bello Punico): «At cum romana nobilitas, premente Annibale, sic caderet ut ad finalem romane rei deletionem non restaret nisi Penorum insultus ad urbem, subita et intolerabili grandine perturbante victores victoriam sequi non potuisse Livius in Bello punico inter alia gesta conscribit».
Le att. del termine in Mon. II v 7 sono tratte da Cic. Off. II viii 26-27: «De collegiis quidem, quibus homines ad rem publicam quodammodo religati esse videntur, sufficit illa sola Ciceronis autoritas in secundis Offitiis: "Quandiu" inquit "imperium rei publice beneficiis tenebatur, non iniuriis, bella aut pro sotiis aut de imperio gerebantur, exitus erant bellorum aut mites aut necessarii; regum, populorum et nationum portus erat et refugium senatus; nostri autem et magistratus in ea re maxime laudem capere studuerunt, si provincias, si sotios equitate et fide defendissent. Itaque illud 'patrocinium' orbis terrarum potius quam 'imperium' poterat nominari". Hec Cicero».
L'att. del termine in Mon. II v 13 è tratta da Verg. Aen. VI 820-821: «Nonne filios an non omnes alios postponendos patrie libertati Brutus ille primus edocuit, quem Livius dicit consulem existentem proprios filios cum hostibus conspirantes morti dedisse? Cuius gloria renovatur in sexto Poete nostri de ipso canentis: Natosque pater nova bella moventes / ad pendam pulcra pro libertate vocavit».
L'att. del termine in Mon. II v 16 è tratta da Cic. Fin. II xix 61: «Horum omnium nomen egregium voce Tullii recalescit. In hiis que De fine bonorum inquit enim Tullius hoc de Deciis: "Publius Decius princeps in ea familia consul, cum se devoveret, et equo admisso in mediam aciem Latinorum irruebat, aliquid de voluptatibus suis cogitabat, ubi ut eam caperet aut quando, cum sciret confestim esse moriendum, mortem ardentiore studio peteret quam Epycurus voluptatem petendam putat? Quod quidem eius factum, nisi esset iure laudatum, non esset ymitatus quarto consulatu suo filius, neque porro ex eo natus, cum Pyrro bellum gerens, consul eo cecidisset in prelio e continenti genere tertiam victimam rei publice tribuisset"».
L'att. del termine in Mon. II vi 10 è tratta da Verg. Aen. IV 227-230: «Dispositionem vero loci subtiliter tangit in quarto, cum introducit Iovem ad Mercurium de Enea loquentem isto modo: Non illum nobis genetrix pulcerrima talem / promisit, Graiumque ideo bis vindicat armis; / sed fore qui gravidam imperiis belloque frementem / Ytaliam regeret».
L'att. del termine in Mon. II ix 4 è tratta da Cic. Off. I xii 38: «Duo igitur formalia duelli apparent: unum hoc quod nunc dictum est; aliud quod superius tangebatur, scilicet ut non odio, non amore, sed solo zelo iustitie de comuni assensu agoniste seu duelliones palestram ingrediantur. (Et propter hoc bene Tullius, cum de hac materia tangeret; inquiebat enim: "Sed bella quibus Imperii corona proposita est, minus acerbe gerenda sunt")».
Le att. del termine in Mon. II ix 8 sono tratte da Cic. Off. I xii 38, tuttavia, poiché Cicerone non indica la sua fonte (Enn. Ann. 196-203, vi fr. 9), D. rinuncia alla citazione dell'autore (cfr. anche cauponor): «Unde bene Pirrus ille, tam moribus Eacidarum quam sanguine generosus, cum legati Romanorum pro redimendis captivis ad illum missi fuerunt, respondi: Nec mi aurum posco, nec mi pretium dederitis; / non cauponantes bellum, sed belligerantes / ferro, non auro, vitam cernamus utrique. / Vosne velit an me regnare Hera, quidve ferat sors, / virtute experiamur. / Quorum virtuti belli fortuna pepercit, / eorundem me liberat parcere certum est. / Dono ducite».

La famiglia lessicale strettamente relativa alla guerra appare quindi scarsamente utilizzata da D. nelle sue opere lat., in maniera opposta rispetto all'uso molto più ampio proprio invece delle opere volgari: sono presenti infatti solo 1 occorrenza di bellicus, 1 occorrenza di belligero (non propria di D.), 15 occorrenze di bellum (5 proprie di D.).

Vd. anche guerra in ED (V. Valente) e guerra in VDL. 

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:

particolarmente att. già nel lat. class. (vd. Forcellini s.v. bellum); Serv. ad Aen. VIII 547 definisce «bellum est tempus omne quo vel praeparatur aliquid pugnae necessarium vel quo pugna geritur»; propriamente può indicare anche expeditio, latrocinium, motus, seditio, tumultus, ancora pugna e proelium; traslato va ad indicare ‘combattimento fra uomini, venazione, rissa, controversia fra filosofi e fra retori, atto sessuale’; per metonimia ancora ‘esercito’; nel lat. tardoant. assume anche il signif. traslato di ‘persecuzione dei cristiani’ (vd. ThLL s.v. bellum) e ‘combattimento spirituale’ (vd. Blaise Patr. s.v. bellum); a titolo esemplificativo per il lat. class. Verg. Aen. I 263 bellum ingens geret Italia populosque ferocis / contundet moresque viris et moenia ponet (MqDq); per il lat. tardoant. Aug. Civ. XX 13 sed quis audiat tunc cum illo non regnatura sua membra, quando ei maxime atque fortissime cohaerebunt, et quo tempore, quanto erit acrior impetus belli, tanto maior gloria non cedendi, tanto densior corona martirii? (CC).

Latino medievale:

att. anche nel lat. mediev. con i medesimi signif. del lat. class., utilizzato in particolare per indicare la ‘battaglia’ (vd. Du Cange s.v. bellum), acquista anche il signif. di ‘guerra santa, crociata’ (vd. Blaise Mediev. s.v. bellum); a titolo esemplificativo, Tommaso d'Aquino, Summa Theol., II ii q. 10, art. 8 Et propter hoc fideles Christi frequenter contra infideles bellum movent, non quidem ut eos ad credendum cogant (quia si etiam eos vicissent et captivos haberent, in eorum libertate relinquerent an credere vellent), sed propter hoc ut eos compellant ne fidem Christi impediant (LLT).

Lessicografi medievali:

Papias (s.v. bellum): bellum prius vocatum duellum, quod due sunt partes una vincens altera perdens, postea mutata littera et detracta littera, unde bellum dicitur. (...) (Mirabile).

Commentatori danteschi:

A titolo esemplificativo, Benvenuto da Imola ad Inf. I 13-18: che mena dritto altrui per ogni calle, idest per omnem tramitem virtutum et viam vivendi recte, quia in saeculo et religione, in operatione et contemplatione, in pace et bello, in infirmitate et sanitate, in opulentia et paupertate; ergo in quocumque statu, gradu, et fortuna homo sit, iste sol ducit hominem recte ad beatitudinem (DDP).

Autore: Giandomenico Tripodi.
Data redazione: 08.09.2021.