bellicus, -a, -um (agg.)

1. bellico (Conte), relativo alla guerra.
Mon. II ix 3 Sed semper cavendum est ut, quemadmodum in rebus bellicis prius omnia temptanda sunt per disceptationem quandam et ultimo per prelium dimicandum est, ut Tullius et Vegetius concorditer precipiunt, hic in Re militari, ille vero in Offitiis; et quemadmodum in cura medicinali ante ferrum et ignem omnia experienda sunt et ad hoc ultimo recurrendum; sic, omnibus viis prius investigatis pro iudicio de lite habendo, ad hoc remedium ultimo quadam iustitie necessitate coacti recurramus.
Mon. 1
bellicis, Mon. II ix 3
res bellice: Mon. II ix 3

Hapax nel lat. dantesco. L'espressione res bellice (bellicae) è già tipica del lat. class. fra le comuni specificazioni di res; D. non lega – come consetudine al tempo – l'agg. ad alcun sost. presente nella serie descritta nelle Att. nel lat. mediev. Come accade con il sost. bellum, anche le occorrenze dell'agg. bellicus sono particolarmente rare. La famiglia lessicale strettamente relativa alla guerra appare quindi scarsamente utilizzata da D. nelle sue opere lat., in maniera opposta rispetto all'uso molto più ampio proprio invece delle opere volgari: sono presenti infatti solo 1 occorrenza di bellicus, 1 occorrenza di belligero (non propria di D.), 15 occorrenze di bellum (5 proprie di D.).

Vd. anche guerra in ED (V. Valente) e guerra in VDL.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:

att. già dal lat. class. con il signif. proprio di ‘relativo alla guerra’ (vd. ThLL s.v. bellicus, vd. anche Forcellini s.v. bellicus); ad es. Cic. Nat deorum II 161 iam vero immanes et feras beluas nanciscimur venando, ut et vescamur is et exerceamur in venando ad similitudinem bellicae disciplinae et utamur domitis et condocefactis, ut elephantis, multa que ex earum corporibus remedia morbis et vulneribus eligamus, sicut ex quibusdam stirpibus et herbis, quarum utilitates longinqui temporis usu et periclitatione percepimus (CC); Stat. Theb. VII 422 haec audit Pelopea phalanx, sed bellicus ardor / consiliis obstat divum prohibetque timeri (MqDq); Aug. Civ. III 21 Hoc toto tempore usque ad Caesarem Augustum, qui videtur non adhuc vel ipsorum opinione gloriosam, sed contentiosam et exitiosam et plane jam enervem ac languidam libertatem omni modo extorsisse Romanis, et ad regale arbitrium cuncta revocasse, et quasi morbida vetustate collapsam veluti instaurasse ac renovasse rempublicam: toto ergo isto tempore, omitto ex aliis atque aliis causis etiam atque etiam bellicas clades et Numantinum foedus horrenda ignominia maculosum (CC).

Latino medievale:

att. anche nel lat. mediev. con il medesimo signif., l'agg. si lega spesso ad una serie di sostantivi, quali clamor (vd. Du Cange s.v. clamor bellicus); consiliarius, commissariatus, minister; ad es. Giovanni di Salisbury, Policraticus, II vi 4 Hoc autem tanti exercitii assidua meditatio conferebat ut in tumultu bellico utiliter versarentur intrepidi qui in pace fuerant tam studiose instructi (LLT); Tommaso d'Aquino, Summa Theol., I ii q. 57, art. 4, resp. 3 Unde aliqui, inquantum sunt bene consiliativi in rebus bellicis vel nauticis, dicuntur prudentes duces vel gubernatores, non autem prudentes simpliciter, sed illi solum qui bene consiliantur de his quae conferunt ad totam vitam (LLT).

Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:

A titolo esemplificativo, Benvenuto da Imola ad Inf. XXII 1-3: in hoc tangit actum bellicum, in quo est opus magna cautela; nam nulla est maior sagacitas duce belli, quam scire bene ponere et levare unum campum, quod attribuitur regi Pyrrho ad singularissimam laudem, ut ait Hannibal sagacissimus dux belli (DDP).

Autore: Giandomenico Tripodi.
Data redazione: 03.09.2021.