longanimitas, -atis (s.f.)

1. longanimità, pazienza (Conte), magnanimità. 
Ep. XI 22 Quod ut gloriosa longanimitas foveat et defendat, Romam urbem, nunc utroque lumine destitutam, nunc Annibali nedum alii miserandam, solam sedentem et viduam prout superius proclamatur, qualis est, pro modulo vestre ymaginis ante mentales oculos affigatis oportet.
Ep. 1

longanimitas, Ep. XI 10

-

Hapax nel lat. dantesco, non att. nel lat. class. ma frequente nella Vulgata e di ampio uso nel lat. patristico e mediev. (cfr. ThLL s.v. longanimitas), spesso come attributo di Dio. Derivato dall’agg. longanimis, composto di longus e animus, il sost. longanimitas indica propriamente la 'lunghezza d’animo' e traduce la μακροθυμία dei Greci, come spiega Agostino. La longanimitas è l’attitudine alla comprensione e alla sopportazione ed è propria di una persona magnanima e paziente. Tommaso d’Aquino afferma che «expectare est longanimitatis» (vd. Corrispondenze). In Ep. XI 22, la «gloriosa longanimitas» alimenta e difende, secondo D., il proposito di emendarsi dopo il pentimento generato dalla vergogna («[...] pariat pudor in nobis penitudinem [...] et hec propositum emendationis aggeneret. Quod ut gloriosa longanimitas foveat et defendat [...]»).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:

att. nel lat. tardoant. (cfr. ThLL s.v. longanimitas) vd. ad es. 2 Pt 3, 15 et Domini nostri longanimitatem salutem arbitramini (Bibliotheca Augustana); Gal 5, 22 Fructus autem Spiritus est caritas, gaudium, pax, longanimitas, benignitas, bonitas, fides, mansuetudo, continentia (Bibliotheca Augustana); Aug. Quant. anim. 17, 30 Quod si te illud movet, quod solemus eam quam Graeci μακροθυμία vocant, longanimitatem interpretari; animadvertere licet a corpore ad animum multa verba transferri, sicut ab animo ad corpus: nam si montem improbum, et iustissimam tellurem dixit Virgilius, quae verba cernis ab animo ad corpora esse translata; quid mirum si mutua vice longanimitatem dicimus, cum longa nisi corpora esse non possint? Ea vero inter virtutes quae appellatur animi magnitudo, ad nullum spatium, sed ad vim quamdam, id est ad potestatem potentiamque animi relata recte intellegitur; virtus eo pluris aestimanda, quo plura contemnit (CC).

Latino medievale:
ampiamente att. (cfr. DMLBS s.v longanimitas), vd. ad es. Stefano II, papa, Epist., p. 494, O filii excellentissimi et christianissimi, utinam omnipotens rerum creator, Dominus, quemadmodum priscis temporibus Abbacuc illum prophaetam ad refocilandum et consolandum Danihelem praecipuum prophetam abstrusum in leonum lacu repentino volatu adportatum ab angelo miserat, ita et nunc, si dici potest, eius misericordissima longanimitas a Deo servatam excellenciam tuam vel unius horae momento praesentem fecisset ad contemplandas erumnosas et lugubres angustias et tribulationes, quas inaniter a Langobardorum gente et eorum nefando rege patimur (ALIM); Paolo I, papa, Epist., p. 513 Unde et petimus misericordissimam Dei nostri longanimitatem (ALIM); Tommaso d’Aquino, In III Sent. d. 26, q. 2, a. 2 Praeterea, expectare est longanimitatis: Gal. 5, 22: longanimitas expectationis (LLT).
Lessicografi medievali:
Uguccione, A 197, 8 (s.v. anima): Et cum longus et fit longanimis, unde longanimiter et hec longanimitas, -tis (DaMA).
Commentatori danteschi:
vd. ad es. Guido da Pisa ad Inf. II 94: Et hoc est quod in Psalmo legitur: Diverte a malo et fac bonum. Fortitudo est animi prudentia et longanimitas et perseverantia in operibus bonis et victoria contra vitiorum genera (DDP); ad Inf. XIV 130-138: Audi quid dicit Maximus Valerius, qui fuit paganus, de longanimitate Dei, libro primo, capitulo de neglecta religione {De fact. et dict. I. i. Ext. 3} (DDP).
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 27.10.2022.