aratrum, -i (s.n.)

1. aratro (Conte), attrezzo agricolo.
Ep. V 16 neve resiliat gratia Dei ex vobis tanquam ros quotidianus ex lapide; sed velut fecunda vallis concipite ac viride germinetis, viride dico fructiferum vere pacis; qua quidem viriditate vestra terra vernante, novus agricola Romanorum consilii sui boves ad aratrum affectuosius et confidentius coniugabit.
Mon. II v 9 Nonne Cincinnatus ille sanctum nobis reliquit exemplum libere deponendi dignitatem in termino cum, assumptus ab aratro, dictator factus est, ut Livius refert, et post victoriam, post triumphum, sceptro imperatorio restituto consulibus, sudaturus post boves ad stivam libere reversus est?
Ep. 1
Mon. 1
aratrum, Ep. V 16
aratro, Mon. II v 9
-
Attrezzo agricolo con cui si rivolta la terra prima della semina, tecnicismo del lessico dell'agricoltura (Isidoro inserisce il lemma aratrum nel capitolo dedicato agli strumenti rustici); deverbale da aro, formato mediante il suffisso -trum impiegato abitualmente per la formazione di sost. designanti strumenti, come ad es. rastrum. Ampiamente att. nel lat. class., ad alta frequenza nei trattati di agronomia e nella poesia georgica, aratrum entra nella Vulgata dove occorre in una sentenza divenuta gnomica nell'esegesi patristica e nella letteratura latina mediev. per indicare chi agisce rettamente nella Grazia di Dio, senza cedimenti dell'animo al peccato: Lc 9, 62 «Nemo mittens manum suam in aratrum et aspiciens retro, aptus est regno Dei» (il versetto ricorre ad es. in Alcuino, Agostino, Beda, Gregorio Magno). 

Il lemma è impiegato da D. in entrambe occorrenze con il signif. proprio di «instrumentum, quo aratur». Nel par. 16 di Ep. V aratrum figura all'interno di un'ampia metafora agreste, ispirata a modelli ricorrenti nell’omiletica patristica e mediev. (vd. in Corrispondenze): il novus agricola Romanorum (= Enrico VII; vd. agricola in VDL) condurrà la sua opera aggiogando all'aratro i buoi del suo consiglio. L'opera che deve compiere Enrico VII è la pacificazione dell'Italia e dell'Impero provvidenzialmente voluta dalla Grazia divina. Nel volgarizzamento di Ep. V il passo «novus agricola Romanorum consilii sui boves ad aratrum affectuosius et confidentius coniugabit» è reso con «il nuovo lavoratore de' romani di suo consiglio i buoi all'aratro più disidorosamente e più confidevolmente congiungerà». In Mon. II v 9 il lemma ricorre nella descrizione di un personaggio della storia di Roma assunto quale exemplum di rettitudine e senso di responsabilità politica e civile, Quinto Cincinnato. L'exemplum è celebre, presente in Livio (III xxvi 7-10) e Cicerone (Fin. II 12) ma anche in autori patristici e mediev., come ad es. in Agostino (Civ. V 18; vd. Corrispondenze): "nella pubblicistica antica, infatti, la figura di Cincinnato rappresentava l'attaccamento alle antiche tradizioni rurali" (cfr. il commento ad loc. di Chiesa-Tabarroni Mon., p. 102). Il passo di Cic. Fin. II 12 viene citato da D. al par. successivo, in Mon. II v 10: «Quippe in eius laudem Cicero, contra Epycurum in hiis que De fine bonorum disceptans huius beneficii memor fuit: "Itaque" inquit "et maiores nostri ab aratro duxerunt Cincinnatum illum, ut dictator esset"». Il lemma aratrum ricorre anche in un'altra citazione esplicita da AugCiv. XVI 2 in Mon. III iv 7 : «Propter primum dicit Augustinus in Civitate Dei: "Non sane omnia que gesta narrantur etiam significare aliquid putanda sunt, sed propter illa que aliquid significant etiam ea que nichil significant actexuntur. Solo vomere terra proscinditur; sed ut hoc fieri possit, etiam cetera aratri membra sunt necessaria"».

Nelle opere volg. di D. il termine registra una sola occorrenza in Conv. IV v 15, sempre con riferimento a Cincinnato: «Quinzio Cincinnato, fatto dittatore e tolto da lo aratro» (vd. aratro in ED).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
aratro, vd. ED.
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. (ThLL s.v. aratrum); vd. ad es. CicFin. II 12 Itaque ut maiores nostri ab aratro adduxerunt Cincinnatum illum, ut dictator esset, sic vos de pagis omnibus colligitis bonos illos quidem viros, sed certe non pereruditos (CC); Lc 9, 62 Nemo mittens manum suam in aratrum et aspiciens retro, aptus est regno Dei (Bibliotheca Augustana); Hier. In Psalm. 84 Terra nostra dat fructum suum, quando aratro iustitiae colitur, quando ieiuniis, quando abstinentia et ceteris virtutibus a veteribus vitiis extirpatur, ut evangelici seminis granum quod accepit in fructum centesimum reddat (LLT); Aug. Civ. V 18 Quo modo se audebit extollere de voluntaria paupertate Christianus, ut in huius vitae peregrinatione expeditior ambulet viam, quae perducit ad patriam, ubi verae divitiae Deus ipse est, cum audiat vel legat L. Valerium, qui in suo defunctus est consulatu, usque adeo fuisse pauperem, ut nummis a populo collatis eius sepultura curaretur? Audiat vel legat Quintium Cincinnatum, cum quattuor iugera possideret et ea suis manibus coleret, ab aratro esse adductum, ut dictator fieret, maior utique honore quam consul, victisque hostibus ingentem gloriam consecutum in eadem paupertate mansisse? (Bibliotheca Augustana); Aug. Civ. XVI 2 Non sane omnia, quae gesta narrantur, aliquid etiam significare putanda sunt; sed propter illa, quae aliquid significant, etiam ea, quae nihil significant, adtexuntur. Solo enim vomere terra proscinditur; sed ut hoc fieri possit, etiam cetera aratri membra sunt necessaria (Bibliotheca Augustana).
Latino medievale:
ampiamente att. (MLW s.v. aratrum); per il suo impiego in contesto metaforico vd. ad es. Pascasio Radberto, Exp. in Matt., 6 Sed quia omnem agriculturam seculi spine peccatorum et frutecta infidelitatis pervaserant, iustum fuit totidem iuga boum aratrum sancti Evangelii ad scindendas cordium glebas perfecto traherent numero et semina verbi superspargerent quatinus caritatis iugo simul adsciti perfectionem senarii exiberent et singuli connumerati supra duodecim tribuum sedes ad iudicandum gloriosius reniterent (LLT); Pier Damiani, Epist., ep. 113, p. 290, Illic aculeus ille bobus infligitur, de quo superbienti adhuc Saulo dictum est: Durum est tibi contra stimulum calcitrare. Ille siquidem tanquam superbus ac ferox adhuc taurus aream Domini, quae est aecclesia, superbiae cornibus ventilabat. Sed iugo fidei divinitus subditur, ut aratrum in agro Domini trahere compellatur. Unde postmodum de evangelizantibus tanquam de arantibus dicit: Debet enim in spe, qui arat, arare, et qui triturat, in spe fructus percipiendi. De hoc aratro Dominus: Nemo, inquit, mittens manum suam in aratrum, et respiciens retro, aptus est regno Dei. Legis aratrum trahebat Israeliticus populus per desertum, cum hinc eum Pharao durissimae servitutis aculeo pungeret, illinc autem Moyses praeceptis caelestibus quasi quibusdam funibus provocaret. Ille construendo luto atque lateribus urbes, cum quasi post terga cedebat, iste promittendo terram lactis ac mellis praevius attrahebat (ALIM).
Lessicografi medievali:
Isid., Orig., XX xiv (De instrumentis rusticis) 2: Aratrum ab arando terram vocatum, quasi araterrium (Mirabile).
Papias (s.v. aratrum): Aratrum ab arando quasi araterium (Mirabile).
Uguccione, A 309, 3 (s.v. aro): Aro -as verbum neutrum, et secundum Ysidorum derivatur ab ere, eo quod prius erea aratra vel eratra faciebant, unde hic arator -ris, a quo hic aratorculus, parvus arator; et hic et hec arabilis et hoc -le, quod componitur inarabilis -le; et hec aratura -re, et aratorius -a -um locus qui potest arari, et hec aratuncula -le fossa parva ad instar sulci aratri, et hoc aratrum -tri, unde hoc aratellum -li diminutivum, sicut a terebro terebellum diminutivum (DaMA).
Balbi (s.v. aratrum): aratrum, -tri, ab aro dicitur (Mirabile).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 13.12.2022.